Amerika Birleşik Devletleri istihbarat servislerinin telefon ve internet haberleşmesini izleme programını basına sızdıran Edward Snowden, Moskova Şeremetyevo havaalanının transit yolcu salonunda,  Federal Göçmen Bürosuna yaptığı geçici sığınma başvurusunun sonucunu bekliyor. ABD’nin idamla yargılamayacağını belirterek[i] ısrarla iadesini istediği Snowden ile Moskova’nın ısrarla iadesini istediği silah tüccarı Viktor Bout’un takası gündeme getirildi.[ii] Hollywood yapımı ‘Savaş Tanrısı’ isimli filme esin kaynağı olan Bout uzun süredir ABD ve BM’nin kuşku dolu bakışlarını üzerine çekerken, Interpol tarafından 2002’den itibaren aranmaktaydı.

Viktor Bout, ABD Uyuşturucuyla Mücadele Teşkilatı (DEA)’nın yürüttüğü bir operasyon sonucunda 6 Mart 2008’de Bangkok’ta yakalandı. DEA, Kolombiya Devrimci Silahlı Güçleri (FARC)  üyesi bir muhbiri görevlendirdiği senaryo kurgulayarak Bout’u tuzağa düşürdü.[iii] Viktor Bout’un Bangkok’ta yakalanarak gözaltına alınması ve ardından ABD’ye iadesi iki ülke arasında 14 Aralık 1983 tarihinde imzalanan iade antlaşması çerçevesinde gerçekleşti.

Amerikan makamları geçmişte bir çok Rus vatandaşını ülkesinde yargılayarak hapis cezasına çarptırmış, Moskova ise buna sert tepki göstermişti.[iv] Bout ile ilgili kampanya diğerlerinden farklıydı. Silah ticareti dergisi Vorujneya Export’un editörü Maksim Pyaduşkin’e göre, çok sayıda Rus vatandaşı silah ticaretine aracılık etmekte ve Bout’un aralarında en büyük tüccar olduğu kesin değil.  Dolayısıyla ABD’nin Bout’un Tayland’dan iadesi için böylesine çaba sarf etmesinin arkasında başka bir şey var. [v] Moskova’nın çabaları Bout’un 16 Kasım 2010’da, yaklaşık 30 aylık bir sürecin ardından, ABD’ye iade edilmesini engelleyemedi.[vi]

Bout’un iadesine ilişkin hazırlanan iddianamede dört suça yer verildi: Bunlar; Amerikan vatandaşları ile kamu görevlilerinin öldürülmesi, uçaksavar temini ve kullanılması ve yabancı terör örgütlerine mali destek ve kaynak sağlanmasıydı.[vii] Manhattan Mahkemesi,  Bout’u 5 Nisan 2012’de 25 yıl hapis cezasına çarptırdı. Mahkeme, Amerikan servislerinin sanığı bir senaryo kurgulayarak silah satış anlaşmasına yönlendirdiği gerekçesiyle cezayı bu sınırda tuttu. Amerikalı hakim, Bout’a militan maskesiyle yaklaşılmaması halinde, sanığın “Amerikan vatandaşlarına zarar verme” suçunu işlediğine dair bir kanıt elde edilemeyeceği gerekçesiyle cezanın yeterli olduğunu belirtti.[viii]

Bout’un Askeri Tercümanlıktan Tüccarlığa Geçişi

Tacikistan Duşanbe’de 1967 yılında dünyaya gelen Viktor Anatolyeviç Bout, 1988’de Askeri Yabancı Diller Enstitüsü’nden mezun oldu. Aynı yıl, bir grup askeri danışmanla birlikte eski Portekiz sömürgesi olan Mozambik’e gitti.[ix] Burada dört yıl çalıştıktan sonra ülkesine döndü. Ardından uluslararası lojistik ve silah ticareti işine girdi.

Bout, Sovyetlerden kalma atıl askerî uçakları alarak havacılık şirketi kurdu. Kısa zamanda lojistik alanında uluslararası aktör haline geldi. Sovyet yapımı uçak, helikopter, silah ve cephaneyi üçüncü ülkelere satarak zengin oldu. Bout’un müşterileri arasında Afganistan’da Rabbani hükümeti, Kuzey İttifakı, Ahmet Şah Mesut; Sierra Leone’de Devrimci Birleşik Cephesi; Liberya'daki Charles Taylor rejimi; Angola'daki UNITA Hareketi ve Filipinler'de Ebu Sayyaf Grubu dahil çeşitli devlet ve devlet dışı unsurlar bulunuyordu.

Bout, ABD ve uluslararası kuruluşlarla da doğrudan ya da dolaylı olarak işbirliği yapıyordu.  Irak’ta faaliyet gösteren bir Amerikan şirketinin alt yüklenicisi olarak hizmet verirken kargo uçakları Irak’taki ABD tesislerinden yakıt alıyordu. Bout’un uçakları BM’nin insani yardım, barışın tesisi ve barış koruma operasyonları kapsamında dünyanın çeşitli çatışma bölgelerine yardım götürmüştü. Yine Bout’un NATO ve Amerikan ordusu için kargo hizmeti verdiği biliniyordu. Dolayısıyla Bout ve şirketleri bir taraftan ABD ve BM tarafından yasadışı ilan edilirken, öte yandan doğrudan ya da dolaylı olarak kendilerine hizmet veriyordu.

Uluslararası Toplum’un Bakışı: İşbirliği ve Husumet

Viktor Bout, BM Güvenlik Konseyi’nin 1295 (2000) sayılı kararıyla oluşturulan Angola Yaptırımlarını İzleme Komitesi’nin 21 Aralık 2000 tarihli Nihai Raporu ile uluslararası toplumun gündemine girdi.[x] Bazı Afrika ülkelerine uygulanan silah ambargosunu deldiği iddiaları üzerine yapılan araştırmalarda, adıgeçene ait uçakların sahte belgelerle savaş bölgelerine silah sevkiyatında kullanıldığı, karşılığında cep telefonu ve dizüstü bilgisayar yapımında kullanılan yasadışı yollardan çıkarılmış madenlerin taşındığı rapor edildi.[xi]

Aslında Bout’un dikkati çekmesi daha gerilere, 1996 yılına uzanıyordu.  Bout’un uçaklarının Belçika’nın Ostend havaalanından Afrika’ya silah sevk ettiği, dönüşte çatışma bölgelerinden yasadışı yollardan elmas getirdiği yerel halk arasında yaygın bir söylenti haline gelmişti. Halkın yoğun uçak trafiğinden rahatsız olması, kentte bazı iş çevrelerinin ticari çıkar için havaalanını golf sahasına dönüştürme çabaları Johan Peleman isimli bir NGO mensubunun Bout’u hedef almasına yol açtı. Peleman daha sonra Bout ile ilgili raporlar hazırlayacak BM araştırma panellerinde görev aldı.[xii] Dolayısıyla Peleman, Viktor Bout’u önce ulusal ardından uluslararası platformlarda köşeye sıkıştıran başlıca kişi oldu.

Başkan Bush’un Temmuz 2004’de, Liberya’da Charles Taylor’un ortaklarıyla iş yapılmasını yasaklayan emrinden dokuz ay sonra ABD Hazine Bakanlığı Yabancı Varlıkların Kontrolü Bürosu (OFAC) Bout ile ilgili 30 firmanın ABD’deki varlıklarını dondurulması kararı verdi. Bu firmalar arasında Bout’un kardeşi ile diğer iki ortağına ait şirketler de vardı.[xiii] Liste ardından Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin 1521 sayılı kararına ek olarak yayımlandı.[xiv]  ABD ve BM, Bout’u sabıkalı hale getirirken,  kendisi çalışmaya devam ediyordu. Washington’da ve New York’ta gizli bir el kendisini koruyordu.

Bout’un müşterileri arasında Irak’ta ABD ordusu ve yüklenicileri, Afganistan’da NATO kuvvetleri ve Sudan’da Birleşmiş Milletler yer alıyordu. Yazarlara göre ABD Savunma Bakanlığı yasal açıdan daha uygun şirketler bulunmasına karşın, Başkanlık emrini ihlal ederek Bout’un faaliyetlerini görmezden geliyor ve kendisine yeni ihaleler veriyordu.[xv] Pentagon yetkilileri ise Irak ve Afganistan’a taşımacılık yapan alt yüklenicileri denetlemelerinin mümkün olmadığını ileri sürüyordu. Bu tür denetlemeler ilave kaynak ve personel gerektirecekti. Halbuki işveren için ya da malzemeleri teslim alanlar için malzemelerin zamanında belirtilen yere ulaştırması yeterliydi.

Bout’un ABD, BM ve NATO ile yasal işlerinden elde ettiği gelirlerle Demokratik Kongo Cumhuriyeti gibi çatışma bölgelerine silah ticareti yapmasını sağladığı, bölgeye sürekli silah sevk edilmesinin Afrika’nın büyük bölümünü istikrarını bozan çatışmaların sürmesine yol açtığı vurgulanıyordu. Hatta Bout’un Nijer Delta’sındaki milislere de silah tedarik ettiği,  söz konusu militanların ise ABD’nin petrolünün yüzde onluk kısmını karşıladığı bölgenin istikrarı açısından giderek daha fazla tehdit oluşturduğunun altı çiziliyordu.[xvi]

Operasyonun Planlanması ve Sürdürülmesi

DEA, Kolombiya’da yasadışı uyuşturucu ticaretiyle hükümetle koordineli olarak mücadele ederken, uyuşturucu ticaretini silah temini ve terör eylemlerinde kullanan FARC’ın önlenmesi yönünde çalışmalar yürütüyordu.

DEA, operasyon çerçevesinde paralı muhbirini 2007 yılında Bout’un ortağı Andrew Smulian’a yönlendirdi. Muhbir,  her iki şahsı da 1990’lı yılların ortasından beri tanıyordu.[xvii] Muhbir bir süre sonra Smulian’a ileti göndererek Bout ile iş yapma teklifinde bulundu. Olumlu yanıt alınca silah satın almak isteyen müşterileri tanıştırmak üzere muhatabını  Antiller’e davet etti.[xviii]

Muhbir, Ocak 2008’de Curacao’da yapılan görüşmeye, kendileri de DEA’ya para karşılığı hizmet eden iki kişiyi getirdi. Bir otel odasında gerçekleştirilen görüşme ilgili servislerce kayıt altına alındı. Kendilerini FARC’ın temsilcileri olarak tanıtan yeni muhbirler, karadan havaya fırlatılan füzeler de dahil olmak üzere çeşitli nitelikte silah almak istediklerini belirttiler.[xix] Bu arada ilk muhbir Smulian’a bir cep telefonu vererek bununla güvenli şekilde konuşabileceklerini söyledi.  DEA, yerel makamlarla işbirliği yapmak suretiyle, Smulian’ın sözkonusu telefonu kullanarak muhbirlerle yaptığı görüşmeleri ele geçirdi.

Smulian bundan sonra muhbirlerle Kopenhag ve Bükreş’te birkaç kez daha bir araya geldi. Bout’un güvenlik nedeniyle Romanya’ya gelemeyeceğinin anlaşılması üzerine buluşmanın 6 Mart 2008 tarihinde Bangkok’da yapılması kararlaştırıldı.[xx] Bu randevu Bout için sonun başlangıcı oldu.

Moskova’nın Tutumu

Rus Dışişleri Bakanlığı Bout ile ilgili mahkeme kararından çok daha önce zanlının ‘Ölüm Tüccarı’, hatta bir uluslararası terörist olarak ilan edildiğini, bu suçlamaların ise delillere değil sahsın muhtemel suç işleme kastına dayandırıldığını ileri sürdü. Bakanlık, Bout’un yakalanması amacıyla kurgulanan Amerikan ajanlarının yer aldığı operasyonun hem yasa dışı olduğunu, hem de kanıtların sağlam olmadığını gösterdiğini vurguladı.[xxi] Rus makamlarını haklı kılacak gelişmeler de mevcuttu.  Nicholas Cage’in başrolünü oynadığı Hollywood yapımı ‘Savaş Tanrısı’ isimli film Viktor Bout’tan esinlenmişti.

Rus yetkililer ısrarla Bout’un yasal yollardan ticaret yaptığını, herhangi bir suç işlediği için ya da suç işlerken yakalanmadığını, tersine kendisine Amerikan servislerince komplo kurulduğunun altını çizdiler.

Rus makamları bir işadamı olarak gördükleri Bout’un 25 yıl hapis cezasına çarptırılmasına son derece tepki gösterirken, “Ölüm Tüccarı” olarak tanıtılan Bout’un iadesinin Rus-Amerikan ilişkilerinin en öncelikli konularından biri olacağını vurguladılar.[xxii]

Halen Moskova’da Şeremetyevo’da geçici ikamet izni bekleyen NSA personeli Edward Snowden’in Bout ile takasta kullanılıp kullanılmayacağı bilinmez ancak Moskova ve Washington’un yaklaşık 45 yıllık Soğuk Savaş rekabetini, bunca işbirliğine rağmen, kolay kolay terk etmeyecekleri anlaşılmaktadır.