Bugün dünya kamuoyunun odak noktası olan Güney Kafkasya gerilimi hem bölgesel hem de küresel dengeleri etkileyebilecek boyuttadır. Azerbaycan tarafı 23 Nisan 2023 tarihinde Ermenistan’dan Karabağ’daki yasadışı ayrılıkçı Ermeni silahlı gruplarına mühimmat, insan gücü ve diğer askeri teçhizatın taşınmasını önlemek için Laçin-Hankendi yolunun başlangıcında sınır noktası kurmuştur.[1] Silah sevkiyatının sürdürülmesi ve ateşkes mutabakatının özellikle 4. maddesinin ihlali sonucunda 19 Eylül 2023’te Karabağ’daki terörist provokasyonu sonucu şehit ve yaralılar veren Azerbaycan, anti terör operasyonu gerçekleştirmek zorunda kalmıştır. 20 Eylül 2023 tarihinde Karabağ’daki ayrılıkçı teröristler bölgede geçici konuşlanan Rus Barış Gücü vasıtasıyla teslim olduklarını ve Azerbaycan devletinin şartlarına uyacaklarını kabul ettiklerini belirttiler. Bugün gerçekleşen olaylar uzun bir sürecin yarattığı bir durumdur. Özellikle, son aylarda Rus Barış Gücü’nün geçici konuşlandığı bölgede ayrılıkçı Ermeni teröristlerin Azerbaycan askeri mevzilerine provokasyon yapması, Rus Barış Gücü denetiminde askeri sevkiyat sürdürmeleri, Ermenistan tarafının Azerbaycan toprak bütünlüğüne dair söylem ve eylemlerinin çelişmesi gibi olaylar Azerbaycan tarafını harekete geçmeye mecbur bırakmıştır. Bu makalede, bölgede yaşanan sürecin kısa geçmişi, bugünü ve gelecekteki olası senaryolar değerlendirilmiştir.
- Karabağ Savaşı sonrasındaki süreç
Azerbaycan’ın 27 Eylül-10 Kasım 2020 tarihleri arasında meşru müdafaa hakkı kapsamında Ermenistan karşısında kazandığı zafer sonrası 10 Kasım 2020 tarihinde Azerbaycan-Ermenistan-Rusya Federasyonu arasında ateşkes mutabakatı imzalandı. Bu mutabakatın uygulanmayan 4. ve 9. maddeleri günümüzdeki sorunların temel kaynağı olmuştur. 4. madde Rus Barış Gücü’nün Karabağ’da geçici konuşlandığı bölgeden Ermenistan ordusunun geri çekileceğini düzenlemiştir ancak bu uygulanmamıştır. 9. maddede ise Azerbaycan’ın batı toprakları ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasında ulaşımı kolaylaştıracak bir koridorun açılacağı belirtilmişse de Ermenistan bu koridorun yapımına karşı çıkmaktadır.[2]
Siyasi Süreç
Mutabakat sonrası hem Rusya Federasyonu arabuluculuğunda Soçi’de hem AB arabuluculuğunda Brüksel ve Prag’da hem de ABD arabuluculuğunda Vaşington’da nihai barış anlaşmasının imzalanması için Azerbaycan ve Ermenistan arasında bazı görüşmeler gerçekleşmiştir. Bu görüşmeler devam ederken ABD ve AB ile Rusya arasında da arabulucu olma mücadelesi devam etmekteydi. Rusya ABD ve AB’nin bölgeye gelişini engellemek istemekte, ABD ve AB ise özellikle Rusya’nın 24 Şubat 2022 tarihinde Ukrayna’ya başlattığı işgal harekâtı sonrasındaki süreçte Rusya’nın Ukrayna’da kısa vadede hedeflediği adımlara ulaşamadığını fırsat bilerek bir de Güney Kafkasya’da Rusya’ya karşı jeopolitik güç mücadelesine girişmiştir.
Siyasi görüşmelerin en kritik ve bugüne etki edenleri arasında 6-7 Ekim 2022 tarihlerinde Prag, 31 Ekim 2022 Soçi ve 14 Mayıs 2023 Brüksel görüşmeleri önemli yer tutmaktadır. 6-7 Ekim 2022 tarihlerinde Prag’da Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan, Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron ve Avrupa Birliği Konseyi Başkanı Charles Michel’in katılımıyla gerçekleşen görüşme sonrası alınan en önemli kararlardan biri Azerbaycan ve Ermenistan’ın BM Şartı uyarınca birbirlerinin toprak bütünlüğünü ve egemenliğini tanıyan 1991 tarihli Alma-Ata Deklarasyonu’na bağlılıklarını teyit etmeleri olmuştur.[3] 31 Ekim 2022 tarihinde Soçi’de gerçekleşen Azerbaycan, Ermenistan, Rusya görüşmesi sırasında en dikkat çeken anlardan biri, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Vladimir Putin ile yaptığı görüşmede Karabağ meselesinin artık bittiğini ve bu konunun tartışılacak bir yanı olmadığını açıklamasıydı. Görüşmeler sonrası yapılan ortak açıklamada bölgedeki barışın gerekliliğine atıf yapılmakla beraber en önemli meselelerden biri tarafların Birleşmiş Milletler Nizamnamesi ve 1991 Alma-Ata Deklarasyonu’na bağlılıklarına dair vurguların belirtilmesi ve aynı zamanda Ermenistan’ın “Dağlık Karabağ” üzerinden Azerbaycan’ın toprak bütünlüğüne karşı provokasyonlarının yer almaması olmuştur.[4] Devam eden süreçte en kritik görüşmelerden biri 14 Mayıs 2023’te Brüksel’de Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan ve Avrupa Birliği Konseyi Başkanı Charles Michel’in katılımıyla gerçekleşmiştir. Görüşmede Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan 1991 tarihli Alma-Ata Deklarasyonu’na ayrıca Azerbaycan’ın (86.600 km2) ve Ermenistan’ın (29.800 km2) toprak bütünlüğüne bağlılıklarını teyit etmiştirler.[5] Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan 17 Mayıs 2023 tarihinde Reykjavik’te gerçekleşen Avrupa Konseyi Zirvesi’nde Ermenistan’ın Azerbaycan’ın toprak bütünlüğünü tanıdığını ifade etmiştir.[6]
Askeri Çatışmalar
Siyasi sürecin devam ettiği dönemler Azerbaycan ve Ermenistan arasında görüşmeler gerçekleşirken iki ülke arasında ve 10 Kasım 2020 tarihli anlaşması sonrası Karabağ’da geçici konuşlanan Rus Barış Gücü bölgesinde mevcut olan ayrılıkçı Ermeni teröristler ile Azerbaycan arasında birçok çatışma gerçekleşmiştir. Ermenistan’ın bu süreç içerisinde sınırda artan askeri provokasyonları Azerbaycan’ın karşı hamleler ile püskürtülmüştür. Bu çatışmaların en şiddetlilerinden biri 12-14 Eylül 2022 tarihlerinde Ermenistan’ın provokasyonu sonucunda iki ülke sınırında gerçekleşmiş ve bu çatışmalar sonucu Ermenistan ordusu püskürtülmüştür. Çıkan çatışmada Azerbaycan tarafı 79 şehit, 282 yaralı verdiğini, Ermenistan ise 135 askerinin öldüğünü ifade etmiştir. Ayrıca Azerbaycan çatışmada ölen 100’e yakın Ermeni askerinin bedenlerini Ermenistan’a vermeye hazır olduğunu ifade etmiştir.[7] Bununla birlikte 12 Mayıs 2021, 16 Kasım 2021 ve 11 Nisan 2023 tarihlerinde de Ermenistan’ın yaptığı provokasyonlar sonucunda iki ülke sınırlarında ciddi çatışmaların yaşandığı görülmektedir.
Ayrıca Rus Barış Gücü’nün geçici bulunduğu bölgede de ayrılıkçı Ermeni teröristler de sıklıkla Azerbaycan mevzilerine provokasyon gerçekleştirmiştir ve bunun sonucunda Azerbaycan tarafı zaman zaman sert tedbirler almıştır. 24 Mart 2022 tarihinde “Ferruh” operasyonu, 3 Ağustos 2022 tarihinde gerçekleşen “İntikam” operasyonu, 28 Haziran 2023 tarihinde “İntikam 2” operasyonu gerçekleştiren Azerbaycan ordusu Karabağ’daki ayrılıkçı Ermeni teröristlere ağır darbe vurmuştur. Bu süre zarfında Rus Barış Gücü’nün bölgeye geldiği günden bu yana ayrılıkçı Ermeni teröristlere karşı adım atmaması da gözden kaçılmaması gereken bir meseledir.
Azerbaycan’ın anti terör operasyonu ve sonucu
Karabağ’da Rus Barış Gücünün geçici konuşlandığı alanda ayrılıkçı Ermeni teröristlerin 19 Eylül 2023 tarihinde yaptığı mayın provokasyonları sonucu 2 sivil çalışan ve 7 polisin şehit olması ve Ağdam’daki Azerbaycan mevzilerine yapılan provokasyon sonucunda 2 Azerbaycan askerinin yaralanması neticesinde Azerbaycan Ordusu 10 Kasım 2020 tarihli ateşkes mutabakatına aykırı olarak bölgede mevcudiyetini sürdüren Karabağ’daki ayrılıkçı Ermeni teröristlerine ve 10 Kasım 2020 tarihli ateşkes mutabakatına aykırı olarak bölgede mevcut olan Ermenistan ordusunun askeri birliklerine karşı anti terör operasyonu gerçekleştirmiştir. Azerbaycan devleti yaptığı açıklamada Azerbaycan ordusunun sadece askeri hedefleri imha edeceğini bildirmiştir. Bu süre zarfında Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı İdaresi anti terör operasyonunun hangi şartlar altında durdurulacağına dair şu açıklamalarda bulunmuştur: “Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı İdaresi, ülkemizin Karabağ bölgesinde yaşayan Ermeni vatandaşların temsilcileriyle Yevlah şehrinde görüşmeye hazır olduğunu beyan ediyor. Ancak terörle mücadele tedbirlerinin durdurulması için yasa dışı Ermeni silahlı gruplarının beyaz bayrak çekmesi, tüm silahlarını teslim etmesi ve yasa dışı rejimin kendini feshetmesi gerekiyor. Aksi takdirde terörle mücadele tedbirleri sonuna kadar sürdürülecektir.”[8] Ermenistan sosyal medya hesaplarının Azerbaycan ordusunun sivilleri vurduğuna dair ortaya attığı iddialara yanıt olarak Azerbaycan Savunma Bakanlığı İHA’lar aracılığıyla kayda aldığı ve yayınladığı videolarda sivillerin vurulmadığını ispatlamıştır.[9]
Azerbaycan ordusunun başarılı operasyonu sonucunda, tam 1 gün sonra Karabağ’daki ayrılıkçı Ermeni teröristler Rus Barış Gücü vasıtasıyla Azerbaycan’a teslim olduklarını ilettiler. Azerbaycan tarafı konu ile ilgili şu açıklamalarda bulunmuştur:
“1. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Karabağ bölgesinde bulunan Ermenistan silahlı kuvvetleri ve yasadışı Ermeni silahlı gruplarının oluşumları silahlarını bırakıyor, savaş mevzilerini ve askeri mevzilerini terk ediyor ve tamamen silahsızlandırıyor. Ermenistan silahlı kuvvetlerinin birlikleri Azerbaycan topraklarını terk ediyor, yasadışı Ermeni silahlı grupları serbest feshediliyor.
- Buna paralel olarak tüm silahlar ve ağır ekipmanlar teslim ediliyor.
- Yukarıda belirtilen süreçlerin Rus barış gücü birliği ile koordineli bir şekilde yürütülmesi sağlanmaktadır.”"Polkovnik Anar Eyvazov: "Lokal xarakterli antiterror tədbirlərinin dayandırılması barədə razılıq əldə olunmuşdur" - VİDEO", 20.09.2023, https://mod.gov.az/az/news/polkovnik-anar-eyvazov-lokal-xarakterli-antiterror-tedbirlerinin-dayandirilmasi-barede-raziliq-elde-olunmusdur-49444.html erişim tarihi: 24.09.2023
21 Eylül 2023 tarihinde Azerbaycan devleti, Karabağ’da yaşayan Ermenilerin temsilci heyetiyle Yevlah şehrinde gerçekleştirdiği ilk görüşmede bölgedeki Ermenilerin Azerbaycan’a reentegrasyon planı temsilcilere sunuldu. Ayrıca Azerbaycan Savunma Bakanlığı’nın terörle mücadele tedbirlerinin durdurulmasına ilişkin 20 Eylül tarihli açıklamasında yansıtılan hususların hızla hayata geçirilmesinin önemi vurgulanmıştır. Ermeni temsilcileri de yakıt, gıda ürünleri çerçevesinde insani yardım istemiştir. Azerbaycan tarafı bu talepleri olumlu karşılamış ve bahsedilen yardımların gerçekleşmesi için harekete geçmiştir.[10] Toplantının neden Yevlah şehrinde gerçekleştiği merakla kamuoyu tarafından incelenirken soruyu TADİV Başkanı ve Cumhurbaşkanlığı Güvenlik ve Dış Politikalar Kurulu Üyesi Prof. Dr. Aygün Attar şu şekilde cevaplamıştır: “Birinci Karabağ Savaşı’nda Azerbaycan topraklarının yüzde 20’si işgal edilirken, Yevlah’a kadar tüm Azerbaycan bölgesinin Ermenistan tarafından işgal edileceği söylenmekteydi. Dolayısıyla bu toplantıların Yevlah’ta yapılması çok önemlidir. Masada üç renkli ay yıldızlı Azerbaycan bayrağının ve Azerbaycan devlet armasının bulunması çok önemli bir mesajdı.”[11]
25 Eylül 2023 tarihinde Azerbaycan ile Karabağ’da mukim Ermenilerin temsilci heyeti arasında Hocalı’da bir diğer görüşme gerçekleşmiştir. Azerbaycan tarafından Karabağ bölgesinde yaşayan Ermenilerle temaslardan sorumlu kişi olan Ramin Memmedov görüşmenin sonucunda şu açıklamalarda bulundu:
“Bazı yerleşim yerlerinde yalnız olduğu tespit edilen Ermeni asıllı yaşlı vatandaşlara ilk müdahale yapılıyor ve doktor gözetiminde tutuluyorlar. Uluslararası Kızılhaç Komitesi temsilcilerinin bu kişilerle görüşebilmesi, aile bireylerine veya ilgili sağlık kurumlarına teslim edebilmesi için koşulların yaratılması önerildi.
Hankendi şehri de dahil olmak üzere bölgede eylem haritasının belirlenmesi amacıyla ortaklaşa bir çalışma grubunun oluşturulması konusunda anlaşmaya varıldı.
Hankendi kenti yakınında veya Hocalı yönünde yapılması önerilen sahra hastanesinde sağlık hizmetlerinin Azerbaycan ve Ermeni asıllı sağlık personeli tarafından ortaklaşa düzenlenmesi önerildi.
Ayrıca Azerbaycanlı ve Ermeni servis personeli tarafından seyyar yemek tedarik servisinin kurulması da önerildi.
Kronik ciddi hastalıkları olan veya özel cerrahi müdahaleye ihtiyaç duyan kişilere gerekli tıbbi yardımın sağlanmasına hazır olunduğu ifade edildi.”[12]
Operasyonun başarı ile sonuçlanması neticesinde Azerbaycan ordusu Rus Barış Gücü’nün geçici bulunduğu bölgeye giriş yapmıştır. Rus Barış Gücü’nün katılımıyla birlikte Azerbaycan ordusunun da katıldığı ayrılıkçı Ermeni teröristlerinin silahsızlandırılması sürecinde ortaya çıkan görüntüler, Rusya ve Ermenistan tarafından 10 Kasım 2020 tarihli ateşkes mutabakatına aykırı adımlar atıldığını göstermektedir. 10 Kasım 2020 tarihli ateşkes mutabakatı gereği silahsızlandırılması gereken Karabağ’daki ayrılıkçı Ermeni teröristlerin aksine bölgede güçlü yığınak yaptığı; bölgeyi terk etmesi gereken Ermenistan ordusunun 10 Kasım 2020 tarihli ateşkes mutabakatına aykırı olarak bölgedeki mevcudiyetini sürdürdüğü ve Rus Barış Gücü’nün de buna müdahale etmeyerek 10 Kasım 2020 tarihli ateşkes mutabakatına uymadığı görülmüştür. Antiterör operasyonunda Azerbaycan’ın kaybı 193 şehit (1 sivil), 511 asker ve 1 sivil olmakla 512 yaralı olmuştur. 11 kişinin kimliği hakkında ise Adli Tıp işlemleri devam etmektedir.[13]
Şekil 1. Azerbaycan Savunma Bakanlığı tarafından 28 Eylül 2023 tarihinde yapılan açıklama
Şekil 2. Azerbaycan ordusu askeri işgalden kurtarılan Ağdere’nin girişinde
Şekil 3. Hocalı’da ele geçirilen Ermenistan askeri mevzisinde dalgalandırılan Azerbaycan Bayrağı
Bugün gelinen noktada Azerbaycan ordusu, Rus Barış Gücü’nün geçici konuşlandığı bölgedeki ayrılıkçı Ermeni teröristlere karşı antiterör operasyonu yaparak kendi egemenliğini yeniden tesis etmiştir. Karabağ’da ayrılıkçı Ermenilerin sözde liderlerinden biri olan Ruben Vardanyan’ın 23 Eylül 2023 tarihinde FRANCE 24’e verdiği röportajda Azerbaycan’ın tam anlamıyla “ Dağlık”[17] Karabağ’ı kontrol ettiğini ifade etmiştir.[18] Bugün Azerbaycan 10 Kasım 2020 tarihli ateşkes mutabakatının Rusya ve Ermenistan tarafından uygulanmayan 4. maddesini kendi tedbirleri çerçevesinde uygulamak zorunda kalmıştır. Bundan sonraki dönemde gözler 10 Kasım 2020 tarihli ateşkes mutabakatının uygulanmayan 9. maddesi yani Zengezur Koridoru’na dönecektir. Bununla ilgili konuya değinmeden önce bölgesel ve küresel aktörlerden birkaçının mevcut konjonktürde hangi pozisyonda olduğunu incelemekte fayda var.
Rusya Federasyonu
Bugün Rusya’nın Karabağ politikası hakkında birçok görüş seslenmektedir. “Rusya’nın Paşinyan’ın Batı yanlısı politikaları sebebiyle artık tam anlamıyla Ermenistan karşıtı pozisyonda yer aldığını” ifade etmek yeteri kadar doğru bir analiz değildir. Her ne kadar Ermenistan’ın 11-20 Eylül 2023 tarihinde ABD ile yaptığı askeri tatbikat Rusya devlet yetkilileri tarafından sert bir şekilde eleştirilse de Rusya’nın karşı olduğu Ermenistan değil Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan’ın Batı yanlısı politikalarıdır. Rusya’nın Ermenistan ile askeri ve savunma alanından başlayarak çok güçlü ilişkilere sahip olmakla birlikte Gümrü’de 102. Rus Askeri Üssü’nün Ermenistan’da varlığı gözden kaçmamalıdır. Son aylarda Rus Devlet temsilcilerinden Paşinyan’ın Batı yanlısı politikalarını eleştiren açıklamalar yapılmaktadır. Paşinyan’ın La Repubblica[19] ve Politico[20] yayın organlarına verdiği röportajda Rusya’yı eleştiri odağı altına alması Rusya tarafından hoş karşılanmamıştır.
Azerbaycan tarafının antiterör operasyonunu başlatması ile birlikte Rusya Dışişleri Bakanı Sözcüsü Mariya Zaharova açıklamasında “Dağlık Karabağ’daki durumun keskin bir şekilde tırmanmasından endişe duyuyoruz” diyerek Azerbaycan ve Ermenistan’ı diplomatik yollara başvurma çağrısı yaptı.[21] Ek olarak, Rusya Devlet Başkanı Sözcüsü Dimitri Peskov Azerbaycan’ın Karabağ’daki antiterör operasyonunu değerlendirirken bunun Azerbaycan’ın kendi topraklarında gerçekleştiğinin altını çizmiştir.[22] Ayrıca Peskov Ermenistan’ın artık Karabağ’ın kime ait olduğunu tanıdığının altını çizerek[23] Rusya’yı suçlayan Ermenistan’a şu eleştiride bulunmuştur: “Şu anda arşivler açısından önemli bir başka husus da Paşinyan’ın, Azerbaycan’ın 1991 itibarıyla sahip olduğu toprakları tanımasıdır. Bu, Ermeni tarafının Karabağ’ı, Azerbaycan topraklarının ayrılmaz bir parçası olarak tanıdığı anlamına geliyor. Özellikle Ermeni tarafının Karabağ’ı Azerbaycan’ın bir parçası olarak tanıma yönündeki resmi kararından sonra, bize yönelik bu tür serzenişleri kabul etmiyoruz...”[24]
Bugün gelinen noktada Rusya tarafı Ermenistan yönetiminin Batı yanlısı politikalarına açık şekilde karşı durmakla birlikte Azerbaycan’ı desteklediğini söylemek de doğru değil. Özellikle, Rusya’nın söylem ve eylemleri arasında birçok çelişki mevcuttur. “Rusya’nın II. Karabağ Savaşı’nda Paşinyan’a karşı Azerbaycan’ı desteklediği” iddialarına karşı Bahçeşehir Üniversitesi Öğretim Görevlisi Abdullah Ağar bir yazısında Rusya’nın II. Karabağ Savaşı’nda Azerbaycan’a baskısını şu cümlelerle belirtmiştir:
“2020 yılında yapılan 44 Günlük Muharebede Azerbaycan Ordusu, Ermenistan Ordusunu işgal ettiği Azerbaycan toprağında tam bir zaferle mağlup etmişti. Ancak kendi menfaatleri ve jeopolitik hesapları çerçevesinde, bu zaferin genişlemesini ve derinleşmesini istemeyen Rusya, dağılma ve ricat eşiğindeki Ermenistan ordusunu da ipten alacak şekilde, bir strateji ve siyasetin altına imza atmıştı. Nahçıvan’da Azerbaycan’ı egemenlik alanlarını ihlal eden Rus Ordu helikopterinin düşürülmesi gibi bazı savaş vakalarını da birer fırsat bilip manivela aracı olarak kullanarak, Bakü üzerinde Kalibr füzeleri patlatarak Azerbaycan üzerinde ağır bir siyasi baskı oluşturmuş, kendisinin de olduğu bir masada Azerbaycan ile Ermenistan’a imza attırmıştı.”[25] Buna ek olarak Wagner Özel Askeri şirketinin eski üyelerinden Viktor Ognev II. Karabağ Savaşı’nda Azerbaycan’a karşı savaştığına dair açıklamalarda bulunmuştur.[26] Azerbaycan ve Rusya arasında 22 Şubat 2022 tarihinde imzalanan müttefiklik anlaşması bölge jeopolitiği açısından önemli olsa da hem II. Karabağ Savaşı sonrasındaki hem de 22 Şubat 2022 tarihli anlaşma sonrası süreçte Rusya zaman zaman Azerbaycan’ın egemenliğine karşı bazı adımlar atmıştır. Karabağ’da Rus Barış Gücü’nün geçici konuşlandığı bölgede Ermenistan ordusunun ve Karabağ’daki Ermeni ayrılıkçılarının çıkarılmaması ve Rus Barış Gücü’nün denetimde yaptığı sorumsuzluklar bölgede çatışmalara sebep olmuştur. Aynı zamanda bölgeye savaştan sonra Rusya tarafından Ermeni nüfusun getirilme çabaları, Rus Barış Gücü temsilcilerinin ayrılıkçı sözde Dağlık Karabağ Cumhuriyeti temsilcileri ile görüşürken sözde Dağlık Karabağ bayraklarının görüşmelerde yer almasına ses çıkarmamaları dikkatlerden kaçmamıştır.
Şekil 4. 27 Nisan 2023’te Karabağ’da Rus Barış Gücü Komutanı Aleksandr Lentsov ile sözde Dağlık Karabağ Devleti’nin dönemin sözde Cumhurbaşkanı Araik Harutyunyan ile görüşmesi
Şekil 5. Azerbaycan Televizyonu’nun resmi X sayfasında paylaşılan 16 Nisan 2023 tarihli gönderisinde Rus Barış Gücü’nün Ermeni halkına silah eğitimi verdiği görüntüler
Bunlarla beraber Rusya’nın en önemli kışkırtıcı hamleleri ise “Dağlık Karabağ” ifadesi üzerinden gelmiştir. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in savaş sonrası her defasında “Dağlık Karabağ” ifadesinin artık tarihte kaldığını vurgulaması ve en önemlisi 7 Temmuz 2021 tarihinde Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in imzaladığı fermanla Karabağ ve Doğu Zengezur Ekonomik bölgelerini kurulmasına rağmen zaman zaman Rusya Federasyonu resmi makamları ve bazı Rus Televizyon Kanalları ve Rus medyası hala “Dağlık Karabağ” ifadesini kullanmaya devam etmektedirler.[29] 2022 yılında Rusya Savunma Bakanlığının kendi internet sitesinde Karabağ bölgesinde bazı yerleşim yerlerini uydurma Ermenice isimlerle belirtmesi sonrası karşılık olarak Azerbaycan Devletinin yetkilileri sert bir şekilde Rusya’ya cevap vermiştir.[30] 18 Eylül 2022 tarihinde ABD Temsilciler Meclisi Başkanı Nancy Pelosi’nin Ermenistan’a gerçekleşeceği ziyaretinden bir gün önce Rus Barış Gücü’nün bulunduğu bölgede yaşayan Ermenilerin Pelosi’ye destek yürüyüşü düzenlemesi, 31 Ekim 2022 tarihinde Soçi’de gerçekleşen Azerbaycan, Ermenistan, Rusya görüşmesinden bir gün önce yine Rus Barış Gücü’nün bulunduğu bölgede yaşayan Ermenilerin Azerbaycan’a bağlanmak istememeleri üzerine yaptıkları protestolar karşısında Rus Barış Gücü ciddi bir adım atmamıştır. Ek olarak, Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov’un Ermenistan Dışişleri Bakanı Ararat Mirzoyan ile 20 Mart 2023 tarihinde gerçekleştirdiği görüşme sonrası yaptığı basın toplantısında Karabağ Ermenilerinin geleceği ile ilgili uluslararası hukuk zemininde herhangi bir ortak yanı bulunmayan Donbass ve Kosova Sırplarını örnek göstermesi de Rusya’nın yaptığı yanlış adımlardan biridir.[31]
Şekil 6. Karabağ’da geçici konuşlanan Rus Barış Gücü’nün 2021 yılında ders verdiği bir okulda Hankendi’yi uydurma Ermenice isim olan “Stepanakert” diye isimlendirmesine dair fotoğraf
Şekil 7. Rusya Savunma Bakanlığı internet sitesinde 13 Aralık 2020 tarihinde yayınladığı haritada Azerbaycan’ın işgalden kurtardığı iki köyü (Köhne Tağlar ve Çaylaggala köyleri) Rus Barış Gücü kontrolünde göstermiş gelen tepkiler sonrası yeni haritada bu köyler Azerbaycan kontrolünde gösterilmiştir.[34]
Rusya’nın Karabağ ile ilgili planlarında yer alan önemli isimlerden biri Ermeni kökenli iş adamı Ruben Vardanyan olmuştur. Ruben Vardanyan Eylül 2022’de Rus Barış Gücü’nün Karabağ’da geçiçi konuşlandığı bölgeye yerleşti. Sosyal medyada bir videosunda konu ile ilgili şu açıklamalarda bulundu: “Aldığım riskleri kabul ederek Rusya vatandaşlığından çıkıp Ermenistan vatandaşı olarak Artsakh’a taşınmaya karar verdim. Bu karar benim için çok zor oldu ama çok doğru oldu”.[35] Vardanyan Rusya vatandaşlığından çıktığını ifade etse de Rusya resmi belgelerinde Vardanyan’ın resmen vatandaşlıktan çıkması 22 Aralık 2022 tarihinde Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in onaylaması ile gerçekleşmiştir.[36]
Şekil 8. Ruben Vardanyan’ın Rusya vatandaşlığından çıktığına dair resmi belge
Vardanyan ayrıca 2021 verdiği bir röportajda Ermenistan’da siyasi bir kariyere başlama hedeflerinden bahsetmişti.[38] Vardanyan’ın Karabağ’a gelişi yeni süreci beraberinde getirmekteydi. Rus devleti yöneticileri ile yakınlığı belirtilen Ruben Vardanyan’ın Karabağ’a gelmesi gözlerin Moskova’nın üzerine yönelmesine sebep oldu. Uluslararası medya ve önemli haber kuruluşlarında Vardanyan’ın Rusya tarafından Karabağ’a kendi politikasını devam ettirmek için gönderildiğine dair önemli haberler yayınlandı.[39] Bu süreçte Karabağ’daki Ermeni halkı ve Azerbaycan devleti arasındaki ilişkilerin geleceği tartışılırken sürecin nasıl işleyeceği merak konusu olmuştu. Konu ile ilgili Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev 17 Kasım 2022 tarihinde AB heyeti ile görüşmesinde şu ifadeleri kullanmıştır: “Eğer onlar (Ermenistan Hükumeti) Karabağ’daki Ermenilerin hakları ve güvenlikleri hakkında konuşmak isterlerse bu gerçekleşmeyecektir. Biz bu konuyu Karabağ’da yaşayan Ermenilerle konuşmaya hazırız ama Moskova’nın gönderdiği, ceplerinde Rus halkından çaldığı milyarlarca parası olan Vardanyan gibi insanlarla değil. O, oraya çok açık bir gündemle Moskova’dan gönderildi. Biz Karabağ’da yaşayan ve orada yaşamak isteyen insanlarla konuşmaya hazırız... Bu arada bu süreç başlamıştır”.[40] Geldiği günden itibaren bölgede sözde Karabağ devletini yaşatacağını ifade eden Ruben Vardanyan bir dönem sözde devletin sözde bakanı olsa da sonra istifa etmiştir. Bölgede ayrılıkçı faaliyetlerini sürdüren Ruben Vardanyan Azerbaycan’ın antiterör operasyonu sonrası Karabağ’dan çıkış yapmak isterken 27 Eylül 2023 tarihinde Azerbaycan Güvenlik Güçleri tarafından gözaltına alınmış ve “terörü finanse etme”, “yasa dışı silahlı grupların oluşumunda ve faaliyetinde yer alma” ve “Azerbaycan sınırını yasa dışı yollarla geçme” gibi suçlamalar ile hakim karşısına çıktıktan sonra tutuklanmıştır.[41]
Şekil 9. Azerbaycan Devlet Güvenlik Servisi tarafından Ruben Vardanyan’ın tutuklanması sonrası servis edilen bir görüntü
Sonuç olarak, Rusya-Ukrayna savaşında Rusya için durumlar istediği gibi gitmezken Güney Kafkasya’da Karabağ’dan geri çekilme sonrasında Azerbaycan ve Ermenistan arasında arabulucu pozisyonunu kaybetme tehlikesi yaşamaktadır. Bunun için Rusya ABD ve AB’nin Güney Kafkasya’ya gelme çabalarını engellemeyi hedeflemektedir. Azerbaycan’ın Batı üzerinden sorunu çözmede daha istekli olma ihtimali mevcuttur. Çünkü AB’nin Rusya-Ukrayna savaşı sonrası yeni enerji pazarlarına olan ihtiyacı doğrultunda Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan kaynaklarına yönelmesi ve Türkiye’nin coğrafi konumu meselesi Azerbaycan’ın elini güçlendirmektedir. Her ne kadar ABD’de Demokratlar Ermeni-Rum lobisine yakın olsa da Azerbaycan-İsrail ilişkilerinin güçlü olması sebebiyle ABD’de güçlü bir etkiye sahip olan Yahudi lobisi faktörü Azerbaycan’ın elini güçlendirmektedir.
Rusya’nın Zengezur konusunda tutumuna geldiğimizde ise 10 Kasım 2020 anlaşmasında koridorun güvenliğinin Rus Sınır Güvenlik Servisi tarafından sağlanacağı belirtilmiştir. Bugün gelinen noktada Rusya’nın Zengezur Koridoru konusunda adımları hakkında Azerbaycan ile çok sorun yaşamamıştır. Zengezur Koridoru konusunda Rusya’nın gelecek adımlarını bu süreçte daha çok Ermenistan’ın Batı ile ilişkileri belirleyecektir. Bu denklemde Zengezur Koridoru’nun gerçekleşmesi sonrası güvenliğinin yalnızca Rus Sınır Güvenlik Servisi değil aynı zamanda Azerbaycan Güvenlik Güçleri tarafından da sağlanmasına dair adımların atılması hem koridorun güvenliği açısından hem de Türkiye-Azerbaycan-Rusya ilişkileri açısından önemli bir adım olabilir.
İran
İran’ın 1990’lı yıllardan günümüze hem Karabağ’ın Ermenistan tarafından işgal edilmesi hem de Azerbaycan-Ermenistan arasındaki diğer meselelerde Ermenistan’a her zaman yakın davrandığı hatta zaman zaman bazı alanlarda stratejik işbirliği geliştirdiği ve bugün Zengezur Koridorun’na da en çok karşı çıkan devlet olduğu bilinen bir gerçektir. Karabağ Zaferi sonrası süreç Azerbaycan-İran ilişkilerinde yeni bir dönemi beraberinde getirmiş ve İran Azerbaycan’ın bölgede güçlenmesinden rahatsız olmuştur.[43] İki ülke arasında özellikle İran’ın Azerbaycan’a üstü kapalı tehdit mesajları iletmesi, Azerbaycan sınırında askeri tatbikatlar yapması gibi süreçte gerginlikler yaşanması bölgede tansiyonu artırsa da en kritik olaylardan biri 27 Ocak 2023 tarihinde İran’ın Azerbaycan büyükelçiliğine yapılan terör saldırısı olmuş ve iki ülke arasında büyük bir siyasi gerilim yaşanmıştır.[44] Bugün gelinen süreçte özellikle II. Karabağ Savaşı sonrası Ermenistan’ın Rusya’ya alternatif olarak yeni müttefik arayışında olduğunu gören İran Ermenistan ile özellikle savunma ve askeri alanında işbirliğini daha da artırmıştır. İran’ın Zengezur Koridoru için tavırlarına birkaç örnek vermek gerekirse; İran Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir Abdullahiyan 19 Ekim 2022 tarihinde İran devlet ajansı olan IRNA’ya verdiği röportajda Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki sınır meseleleri ile ilgili olarak İran’ın Ermenistan ile bağlantı yolunun kapatılmasına izin vermeyeceğini ve bu hedef doğrultusunda İran İslam Cumhuriyeti’nin o bölgede savaş tatbikatı başlattığının altını çizmiştir.[45] 21 Ekim 2022 tarihinde İran Ermenistan’ın Kapan şehrinde iki ülkenin Dışişleri Bakanlarının katılımıyla başkonsolosluk açtı.[46] İran’ın Ermenistan Büyükelçisi Abbas Bedehşan Zuhuri 20 Ocak 2023 tarihinde Sunik’te yaptığı açıklamada Ermenistan’ın güvenliğinin İran’ın güvenliği olduğunu ifade etmiştir.[47] Bunun gibi örnekler İran’ın Zengezur ile ilgili Azerbaycan-Ermenistan arasındaki olası çatışmaya müdahale etme ihtimalini oldukça yüksek olduğunu göstermektedir. Bununla ilgili bir örnek de şunu gösterebiliriz: Ermenistan Dışişleri Bakan Yardımcısı Vahan Kostanyan Azerbaycan-Ermenistan arasında 12-14 Eylül 2022 tarihlerinde Ermenistan’ın Azerbaycan sınırına başlattığı büyük askeri provokasyon sonrası gerçekleşen çatışma ile ilgili şu açıklamalarda bulunmuştur: “Azerbaycan geçtiğimiz eylül ayında Ermenistan’a saldırdığında daha büyük saldırıların planlandığı yönünde istihbaratımız vardı. İran’ın eylem ve açıklamaları durumun daha da kötüye gitmesini engellemekte etkili oldu.”[48]
Son çatışmalar döneminde de İran tarafından bazı açıklamalar gelmiştir. Çatışmalardan önce, 25 Ağustos 2023 tarihinde Ermenistan’ı ziyaret eden İran Cumhurbaşkanlığı Danışmanı Hocatollah Abdolmaleki Ermenistan basınına verdiği bir röportajda şu açıklamalarda bulunmuştur: “Ermenistan’ın güvenliği ve Ermenistan ile olan sınırların güvenliği bizim için önemlidir. Bunu İran Silahlı Kuvvetleri de çok açık bir şekilde ifade etmiştir ve gerekirse diplomatik ve askeri olarak da bölgenin, Ermenistan’ın ve sınırlarımızın güvenliği için her türlü adımı atacağız.”[49] Antiterör operasyonlarını öncesi İran Askeri heyeti Azerbaycan’ı ziyaret ederek Azerbaycan Savunma Bakanı ile görüşme gerçekleştirmiştir. İran askeri heyet başkanı General Muhammed Ahadi “İran’ın Azerbaycan sınırına askeri yığınak yaptığı yönündeki iddialar tamamen asılsızdır” ifadelerini kullanmıştır.[50] Antiterör operasyonu sonrasında Karabağ’ın Azerbaycan toprağı olduğunu tekrar ifade eden İran yetkilileri, Azerbaycan’a mesaj vermek için bu sefer de Karabağ’daki Ermenilerin hakları konusunda açıklamalarda bulunmuşlardır. İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi bölge jeopolitiğinin ve sınırlarının değişmesini önlemek için İran’ın güçlü silahlı kuvvetlerinin bölgede bulunduğunu ifade etmiş ve Karabağ’daki Ermenilerin durumuna saygı duyulmasının zorunlu olduğunu, onların güvenliği ve haklarının korunması gerektiğinin altını çizmiştir.[51] İran Parlamentosu Ulusal Güvenlik Komisyonu ve Dış Politika Komisyon üyesi Yaqub Rezazadeh Azerbaycan’ı Nahçıvan’a bağlayacak kanalın açılmasını kabul etmeyeceklerini belirterek Azerbaycan’ın olası askeri operasyonu durumunda Azerbaycan’a 10 kat daha güçlü bir operasyonla karşı duracaklarını ifade etmiştir.[52] Son olarak, 26 Eylül 2023 tarihinde İran’ın Ermenistan Büyükelçisi Mehdi Subani Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan ile yaptığı görüşmede İran’ın Ermenistan’ın toprak bütünlüğünü korunması hakkında net tutumunu tekrar vurgulamıştır.[53] Bu görüşmenin Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ile görüşmek için Nahçıvan’ı ziyaret etmesi sonrası gerçekleşmesi İran’ın karşı hamlesi olarak düşünülebilir. Bunun gibi birçok örnek göstermektedir ki İran Zengezur Koridoru’nun açılmasına karşı bir pozisyondadır. İran kaynaklarının Zengezur Koridoru’nu “NATO Koridoru” diye isimlendirmesi karşımıza çıkmaktayken aynı zamanda ABD ve Batı’nın (özellikle Ermenistan’a en yakın ülkelerden biri olan Fransa) Ermenistan ile son zamanlarda yakın ilişkiler kurmakta hatta Zengezur Koridoru meselesini görüşmektedir. İran’ın yapması gereken bölgedeki jeopolitik gerçekliği kabul etmesi, Azerbaycan’a karşı agresif politikaları terk etmesi ve Zengezur Koridoru’nun bölgede istikrar sağlamasına yardımcı olmaktır.
ABD
ABD günümüzde özellikle demokratların iktidarı döneminde Ermenistan’a yakın politik tutum sergilemektedir. Bilindiği üzere ABD’de Demokratlar genel olarak Ermeni-Rum Lobisine yakın hareket etmektedir. 11-20 Eylül 2023 tarihinde ABD’nin Ermenistan ile yaptığı askeri tatbikat ABD’nin bölgeye gelmek için hazırlıkları artırdığını göstermektedir. Karabağ’daki antiterör operasyonu sonrası ABD’li senatör Bob Menendez, ABD Dışişleri Bakanlığı’nın Avrupa ve Avrasya İşlerinden Sorumlu Yardımcısı Vekili Yuri Kim gibi isimler Azerbaycan karşıtı açıklamalarda bulundular. Aynı zamanda ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken çatışma zamanı Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan ile telefonda görüşme gerçekleştirmiştir. Blinken, Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan’ı arayarak Ermenistan’ın toprak bütünlüğünü desteklediklerini belirtmiştir.[54] Karabağ’da ateşkes çağrısında bulunan Blinken, “ABD, Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ’daki askeri eylemlerinden derin endişe duymaktadır ve Azerbaycan’ı bu eylemlerini derhal durdurmaya çağırıyor. Bu eylemler Dağlık Karabağ’da zaten vahim olan insani durumu daha da kötüleştiriyor ve barış umutlarını baltalıyor” ifadelerini kullandı.[55]
Şekil 10. ABD Başkanı Joe Biden tarafından Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan’a gönderilen mektup
ABD bölgede aktif olmak için özellikle Ermenistan üzerinde desteğini artırırken ABD’de yaşayan Ermeni isimler ABD’nin bölgede aktif olmadıklarını düşünmektedirler. The California Courier gazetesinin yayıncısı ve editörü Harut Sassounian, ABD Devlet Başkanı Joe Biden’ın Ermenistan ve Karabağ’daki Ermeniler hakkındaki politikasının ABD de yaşayan Ermeni toplumunu hayal kırıklığına uğrattığını ve bundan sonraki seçimde Ermenilerden yeteri kadar oy alamayacağını ifade etti.[57] ABD’nin bundan sonraki süreçte Ermenistan Başkanı Nikol Paşinyan’ın iktidarda kalmak için desteğini artıracağı düşünülmektedir. Bölgede aktif rol almak isteyen ABD Azerbaycan-Ermenistan Barış Anlaşması masasında ve Zengezur Koridoru meselesinde ana aktör olmayı hedeflemektedir. Ermenistan’daki iktidar ve muhalefetin güç mücadelesinin sonucu aynı zamanda ABD ve Rusya’nın bölgedeki geleceğini de etkileyecektir.
Fransa ve Hindistan
Ermenistan’ın yeni dönem güvenlik işbirliği yapmayı hedeflediği diğer ülkeler arasında Fransa ve Hindistan da mevcuttur. Fransa ile siyasi ilişkilerini güçlü tutmaya çalışan Ermenistan bu sayede uluslararası kamuoyu desteği kazanmak istese de başarılı olamamaktadır. Örneğin 21 Eylül 2023 tarihinde Fransa’nın çağrısıyla BM Güvenlik Konseyi toplansa da toplantı sonucunda hiçbir karar kabul edilmemiş ve Ermenistan’ın Azerbaycan’a uluslararası baskı yaşatmak politikası iflasa uğramıştır. Temmuz ayından itibaren Rus askeri telegram kanallarında Batı etkisinin Ermenistan’da arttığı haberleri yayılmaktaydı. Özellikle, haberlerde Ermenistan Güvenlik Konseyi Sekreteri Armen Grigoryan’ın Batı yetkilileri ve NATO üyeleri ile görüşmelerine dikkatler yönelmiştir. Ayrıca Fransa Senato Sözcüsünün Fransız silahlarını Erivan’a göndermesi çağrısında bulunması, Ermenistan’ın nükleer enerji sektöründe Rusya yerine artık ABD’yi seçmesini planladıkları ifade edilmiştir.[58]
Ek olarak, Hindistan’ın da son dönemlerde Ermenistan ile askeri işbirliği artmıştır. Açık kaynaklara göre Hindistan geçen ay Ermenistan’a 6 Adet 155 mm ATAGS teslim etti. Önümüzdeki 3 yılda Hindistan Ermenistan’a 84 adet 155 mm ATAGS obüs teslim etmesi beklenmektedir.[59] Bununla birlikte Azerbaycan medyasında Haziran ayında yer alan bilgilere göre Fransa ile Hindistan’ın Ermenistan için ortak silah ürettiği, bu silahların Dehli’den gönderildiği, ayrıca Fransa’nın illegal çerçevede para karşılığında Hindistan vatandaşlarını Karabağ’da savaştırmak için terör grupları yarattığını ve bu çerçevede Ermenistan’da eğitim kampları kurulduğu iddia edilmektedir.[60] Hindistan merkezli Economic Times haber kuruluşuna göre, Ermenistan Eylül 2022’de Hindistan’dan 245 milyon dolar değerinde ağır silah sipariş etmiştir. Bu silah siparişi 12-14 Eylül 2022 Azerbaycan-Ermenistan çatışması sonrası gerçekleşmiştir.[61] Ek olarak Temmuz 2023’te Azerbaycan basınında, Hindistan’dan gelen askeri kargoların, İran üzerinden Ermenistan’a teslim edildiğinin belirlendiği hususunda haberler yayınlanmış ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı Müşaviri Hikmet Hacıyev, Hindistan’ın Bakü Büyükelçisi ile görüşerek Ermenistan’a silah tedarikinin durdurulması çağrısı yapmıştır.[62] Azerbaycan-Türkiye-Pakistan işbirliğinin özellikle II. Karabağ Savaşı sonrası güçlenmesine karşı Hindistan’ın Ermenistan’ı desteklemeye başladığı düşünülmektedir. Karabağ’ın işgalinden bu yana Hindistan Ermenistan’a yakın pozisyonda yer almıştır.
Türkiye ve İsrail
Türkiye ve İsrail son aylardaki süreçte de Azerbaycan’a desteğini sürdürmektedir. Siyasi alandan askeri işbirliğine devam eden bu destek, Azerbaycan için büyük avantajlar sağlamaktadır. 25 Ağustos 2023’te Ermenistan’ı ziyaret eden İran Cumhurbaşkanlığı Danışmanı Hocatollah Abdolmaleki’nin Ermenistan basınına verdiği röportajda üstü örtülü çerçevede Azerbaycan’a uyarılar yapması sonrasında Türkiye Cumhuriyeti Savunma Bakanı Yaşar Güler Azerbaycan’ı ziyaret ederek görüşmeler gerçekleştirmiştir. Aynı zamanda Azerbaycan Cumhurbaşkanı Müşaviri Hikmet Hacıyev 6 Eylül 2023 tarihinde Kudüs’te İsrail devlet yetkilileri ile görüşmeler gerçekleştirmiştir. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Yardımcısı ve Cumhurbaşkanlığı İdaresi Dış Politika İşleri Daire Başkanı Hikmet Hacıyev, 7 Eylül 2023 tarihinde İsrail i24News’te verdiği demeçte, Azerbaycan’ın Türkiye ile İsrail arasında dostluk ve karşılıklı anlayış görmesi sebebiyle memnuniyet duyduğunu ve iki ülke arasındaki iletişimin üçlü formatta daha da geliştirilmesinden mutluluk duyacağının altını çizmiştir.[63]
Şekil 11. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve Azerbaycan Savunma Bakanı Zakir Hasanov Türkiye Cumhuriyeti Savunma Bakanı Yaşar Güler’i kabul etti.
Şekil 12. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Müşaviri Hikmet Hacıyev ve İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu
Şekil 13. İsrail Dışişleri Bakanlığı Genel Müdürü Ronen Levi’nin paylaşımı
Azerbaycan’ın Türkiye ve İsrail arasında arabulucu rolünde olması hem Azerbaycan’ın bölgede güçlü kalmasına hem de Türkiye ile İsrail arasında devam eden ilişkilerin düzelme sürecine olumlu etki etmektedir. Türkiye ve İsrail arasında ilişkilerin iki ülkenin çıkarlarını gözeterek güçlenmesi Orta Doğu, Doğu Akdeniz, Kıbrıs ve Güney Kafkasya ve hatta Orta Asya coğrafyası üzerindeki jeopolitik gelişmelere önemli derecede etki edebilir. Örnek verecek olursak Türkiye ve Azerbaycan, ABD ve AB’de güçlü olan Ermeni-Rum lobisine karşı Yahudi lobisi ile denge sağlayabilir; İsrail de Filistin ile arasında yaşanan gerginlikte, İslam dünyası ile ilişkilerde Türkiye ve Azerbaycan vasıtasıyla bağlantısını sürdürebilir.
Azerbaycan ordusunun silah envanterinde Türkiye ve İsrail menşeli silahlar önemli yer tutmaktadır. İkinci Karabağ Savaşı’nda Türk yapımı TB2 SİHA’larla beraber, İsrail yapımı IAI Harop ve SKY STRİKER gibi yeni nesil kamikaze İHA’larının etkin kullanımı ve zaferde paylarının olması unutulmaması gereken hususlardır. İran’ın Zengezur Koridoru konusunda Azerbaycan’ın karşısında yer alması ve Ermenistan’ı desteklemesi Türkiye ve İsrail’in Azerbaycan’a daha da desteğini artıracağının habercisidir. İsrail merkezli i24News haber sitesinin 16 Temmuz 2023 tarihli yayınında Ermenistan’ın daha önceki çatışmalarda İran yapımı Shahed-136 isimli insansız hava araçlarını kullandığını vurgulamakla birlikte İsrail Savunma Bakanı’nın 13 Temmuz 2023 tarihinde Azerbaycan’ı ziyaret etmesinin İran medyasında sert tepki ile karşılandığı yer almıştır.[67] i24News haber sitesinin 9 Eylül 2023 tarihli bir diğer yayınında da İran resmi kaynakları ve İran Devrim Muhafızlarının resmi telegram kanalında İran ordusunun Azerbaycan sınırına yığınak yaptığı belirtilmiş, ayrıca Rus kaynaklarına göre İran’ın Ermenistan ile koordineli olarak silahlı kuvvetlerini Ermenistan’a sokabileceğinden bahsedilmiştir.[68]
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ile görüşmek için 25 Eylül 2023 tarihinde Nahçıvan’ı ziyaret etmesi sonrası Türkiye’ye dönerken uçakta yaptığı açıklamalarda Zengezur Koridoru’nun muhakkak tamamlanması gerektiğini, buranın barış koridoru olması gerektiğini ifade ederek Ermenistan’ın buna izin vermemesi durumunda yolun İran’dan geçeceğini ve İran’ın buna şu anda olumlu baktığını ve olumlu baktığı için Azerbaycan’a da geçiş imkanı olabileceğini vurgulamıştır.[69] Mart 2022’de Azerbaycan Cumhurbaşkanı Yardımcısı ve Cumhurbaşkanlığı İdaresi Dış Politika İşleri Daire Başkanı Hikmet Hacıyev de Türkiye, Azerbaycan ve İran’ı birleştirecek yeni bir koridor projesinin temeli atıldığını ifade ederek bu projeden bu ülkelerin kazançlı çıkacağını Ermenistan’ın ise kaybettiğini belirtmiştir.[70]
Sonuç
Bugün Azerbaycan devleti dünya siyasetinde bir kez daha kendi gücünü kanıtlayarak önemli bir sınavdan daha başarı ile çıkmıştır. Azerbaycan’ın jeopolitik mücadeleden başarılı çıkması ve Karabağ’ın tamamında egemenliğini sağlaması sonrası gözler Zengezur Koridoru’na çevrilmiş durumdadır. İran’a sunulan proje Azerbaycan ve Türkiye’nin diplomasi masasında elini güçlendiren bir faktör olduğu kadar İran ile işbirliği mesajı da taşımaktadır. 10 Kasım 2020 tarihli ateşkes mutabakatında belirtilen Zengezur Koridoru’nun gerçekleşmesi için çabaların sürdürüleceği de muhakkaktır. Ermenistan’ın koridoru açmaması durumunda Azerbaycan devletinin askeri müdahale ile 10 Kasım 2020 tarihli ateşkes mutabakatında belirtilen Zengezur Koridoru’nu açması olası planlardan biridir. Bu konuda Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev 20 Nisan 2021’de Azerbaycan Televizyonuna şu açıklamalarda bulunmuştur: “Zengezur koridorunun oluşturulması milli, tarihi ve gelecekteki çıkarlarımıza tam anlamıyla uygundur. Ermenistan istese de istemese de Zengezur koridorunu hayata geçireceğiz. Ermenistan isterse daha kolay çözeceğiz, istemezse zorla çözeceğiz. Savaştan önce de savaş sırasında da söylediğim gibi, topraklarımızdan kendi isteğinizle defolun, yoksa sizi çıkaracağız. Ve böyle de oldu. Zengezur koridorunun kaderi de aynı olacaktır.”[71]
Zengezur Koridoru’nun gerçekleşmesi bölgesel ve küresel düzeyde yeni bir dönemi beraberinde getirerek Orta Koridor’da Türkiye ve Azerbaycan başta olmakla Türk Dünyasına jeopolitik ve jeoekonomik üstünlük sağlayacaktır. Aynı zamanda Türkiye ile Türkistan coğrafyası arasında da iletişimi tekrar kuracak ve Türk Dünyası birliği için önemli bir sembol olacaktır. Zengezur Koridoru konusunda istekli davranmayan ve 10 Kasım 2020 tarihli mutabakat anlaşmasına imza atan ancak bu projeyi hayata geçirmeyen Ermenistan’ın artık bu projeyi gerçekleştirmesi için adımlar atması ve geleneksel Türk düşmanlığı politikasını terk ederek bölgede istikrarlı bir dış politika yürütmesi gerekmektedir.
* Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Siyasal Bilgiler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Doktora Öğrencisi, e- posta: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
[1] “Azerbaycan, Laçın Koridoru’nun başlangıcında sınır kontrol noktası kurdu”. TRT Haber, 23.04.2023, https://www.trthaber.com/haber/dunya/azerbaycan-lacin-koridorunun-baslangicinda-sinir-kontrol-noktasi-kurdu-762307.html erişim tarihi: 24.09.2023
[2] 10 Kasım 2020 tarihinde Azerbaycan-Ermenistan-Rusya Federasyonu arasında imzalanan ateşkes mutabakatının tam metni için bkz: “Azerbaycan’ın Karabağ zaferi: İşte anlaşmanın maddeleri”. TRT Haber, 10 Kasım 2020, https://www.trthaber.com/haber/dunya/azerbaycanin-karabag-zaferi-iste-anlasmanin-maddeleri-529782.html erişim tarihi: 24.09.2023
[3] Aqşin Kərimov, “Əliyev-Paşinyan danışıqlarının Praqa RAUNDU: Müzakirələrin arxa fonu – TƏHLİL + FOTO”. 07.10.2022, https://oxu.az/politics/651020 erişim tarihi: 24.09.2023
[4] Ortak açıklama metni için bkz: “Azərbaycan, Rusiya və Ermənistan liderlərinin görüşünə dair birgə bəyanat yayılıb - YENİLƏNİB + FOTO/VİDEO”. 31.10.2022, https://oxu.az/politics/659400 erişim tarihi: 31.10.2022
[5] “Şarl Mişelin Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin görüşü ilə bağlı açıqlaması - TAM MƏTN - YENİLƏNİB + VİDEO”. 14.05.2023, https://oxu.az/politics/729556 erişim tarihi: 24.09.2023
[6] Արտակ Խուլյան, “Փաշինյանը Ռեյկյավիկում վերահաստատել է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչումը”. 17.05.2023, https://www.azatutyun.am/a/32415954.html erişim tarihi: 24.09.2023
[7] Ruslan Rehimov, “Ermenistan’ın provokasyonu sonucu çıkan çatışmalarda 282 Azerbaycan askeri yaralandı”. Anadolu Ajansı, 17.09.2022, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ermenistanin-provokasyonu-sonucu-cikan-catismalarda-282-azerbaycan-askeri-yaralandi/2687598 erişim tarihi: 24.09.2023
[8] “Azerbaycan’dan şartlı "Karabağ’daki Ermenilerin temsilcileri ile görüşmeye hazırız" mesajı”. TRT Haber, 19.09.2023, https://www.trthaber.com/haber/dunya/azerbaycandan-sartli-karabagdaki-ermenilerin-temsilcileri-ile-gorusmeye-haziriz-mesaji-796767.html erişim tarihi: 24.09.2023
[9] “Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi: "Mülki şəxslər və heç bir mülki obyekt hədəfə alınmır"”, REPORT, 19.09.2023, https://report.az/herbi-xeberler/mulki-sexsler-ve-hec-bir-mulki-obyekt-hedefe-alinmir/ erişim tarihi: 24.09.2023
[10] “Azərbaycan Prezidentinin Administrasiyasından Yevlax görüşü barədə mühüm AÇIQLAMA”, 21.09.2023, https://oxu.az/politics/780236 erişim tarihi: 25.09.2023
[11] “Yevlax təsadüfən seçilmədi, səbəb odur ki… – Professor AÇIQLADI”, 22.09.2023, https://medianews.az/2023/09/22/yevlax-t%C9%99saduf%C9%99n-secilm%C9%99di-s%C9%99b%C9%99b-odur-ki-professor-aciqladi erişim tarihi: 24.09.2023
[12] “Hocalı’da Karabağ görüşmesi”, TRT Haber, 25.09.2023, https://www.trthaber.com/haber/dunya/hocalida-karabag-gorusmesi-798227.html erişim tarihi: 25.09.2023
[13] “Qarabağda lokal antiterror tədbirləri nəticəsində şəhid olan və yaralanan hərbçilərimizin sayı açıqlandı”. 27.09.2023, https://oxu.az/war/782534 erişim tarihi: 27.09.2023
[14] “Qarabağ bölgəsində müsadirə edilmiş döyüş texnikası, silah və sursat - SİYAHI”, 28.09.2023, https://mod.gov.az/az/news/qarabag-bolgesinde-musadire-edilmis-doyus-texnikasi-silah-ve-sursat-siyahi-49596.html erişim tarihi: 28.09.2023
[15] “Azərbaycan bayrağının Ağdərədə qaldırılması ilə bağlı görüntülər yayılıb - VİDEO”. APA, 24.09.2023, https://apa.az/az/herbi/azerbaycan-bayraginin-agderede-qaldirilmasi-ile-bagli-goruntuler-yayilib-video-787318 erişim tarihi: 24.09.2023
[16] “Əsgərimiz Xocalıya Azərbaycan Bayrağını sancdı - VİDEO”, 25.09.2023, https://oxu.az/society/781468 erişim tarihi: 25.09.2023
[17] Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in 7 Temmuz 2021 tarihli kararı ile Karabağ ve Doğu Zengezur ekonomik bölgeleri oluşturuldu. Ermenistan ve Karabağ’daki ayrılıkçı Ermenilerin sürekli “Dağlık Karabağ” vurgusu siyasi maksat taşımaktadır.
[18] “Following Azerbaijan’s military offensive, most ethnic Armenians ‘want to leave’ Nagorno-Karabakh”, YouTube videosu, 7:01, “FRANCE24 English”, https://www.youtube.com/results?search_query=ruben+vardanyan+france+24 erişim tarihi: 24.09.2023
[19] Luca Steinmann, Il premier armeno Pashinyan: “La nostra dipendenza dalla Russia per la sicurezza è stata un errore strategico. In Nagorno Karabakh è in corso una pulizia etnica”. La Repubblica, 03.09.2023, https://www.repubblica.it/esteri/2023/09/03/news/armenia_pashinyan_russia_sicurezza_nagorno_karabakh-413072928/ erişim tarihi: 28.09.2023
[20] Gabriel Gavin, “We can’t rely on Russia to protect us anymore, Armenian PM says”. Politico, 13.03.2023, https://www.politico.eu/article/we-cant-rely-russia-protect-us-anymore-nikol-pashinyan-armenia-pm/ erişim tarihi: 28.09.2023
[21] “IN BRIEF: What we know about Azerbaijan’s operation in Nagorno-Karabakh”. TASS, 19.09.2023, https://tass.com/world/1677139 erişim tarihi: 28.09.2023
[22] “Russia rejects reproaches addressed to peacekeepers in Karabakh — Kremlin”.TASS, 20.09.2023, https://tass.com/politics/1677609 erişim tarihi: 24.09.2023
[23] “Peskov: The issue of whom Karabakh belongs is resolved”. 21.09.2023, https://news.am/eng/news/782403.html erişim tarihi: 26.09.2023
[24] M. Birol Güger - Caner Çiftçi, “Sıcak savaşın soğuk cephesi: Karabağ”. Cumhuriyet, 21.09.2023, https://www.cumhuriyet.com.tr/dunya/sicak-savasin-soguk-cephesi-karabag-2121863?utm_medium=HaberKaynagi&utm_source=HaberKaynagi erişim tarihi: 26.09.2023
[25] Abdullah Ağar, “Güney Kafkaslardaki gerilim…”. TV100, 29.03.2023, https://www.tv100.com/guney-kafkaslardaki-gerilim-makale-659150 erişim tarihi: 24.09.2023
[26] Aytən Novruz, “Vaqner”in Azərbaycanla bağlı ŞOK ƏMƏLLƏRİ üzə çıxdı - “TƏCİLİ hərəkətə keçməsək...”. MUSAVAT, 27.06.2023, https://www.musavat.com/news/vaqner-in-azerbaycanla-bagli-sok-emelleri-uze-cixdi-tecili-herekete-kecmesek_987497.html erişim tarihi: 28.09.2023
[27] “ԱՀ նախագահը ռուս խաղաղապահների նորանշանակ հրամանատարին ներկայացրել է՝ ինչ ակնկալիքներ ունեն իրենից”. Armenian Times, 27.04.2023, https://www.armtimes.com/hy/article/258823 erişim tarihi: 28.09.2023
[28] “Sülhməramlıları ifşa edən GÖRÜNTÜLƏR – Rusiya erməniləri son döyüşə hazırlaşdırır”. X, “@aztvresmi”, 16.04.2023, https://twitter.com/aztvresmi/status/1647696563802718208?t=02hp-AjiLRRSZtDW3eQpCg&s=08 erişim tarihi: 28.09.2023
[29] Yakın zamandan örnek olarak birkaç kaynak: The Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation, “Comment by Foreign Ministry Spokeswoman Maria Zakharova on humanitarian aid for the people of Nagorno-Karabakh”. 18.09.2023, https://mid.ru/en/foreign_policy/news/1904835/ erişim tarihi: 28.09.2023; The Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation, “Foreign Ministry statement on the situation in and around Nagorno-Karabakh”, 20.09.2023, https://mid.ru/en/press_service/spokesman/official_statement/1905169/ erişim tarihi: 28.09.2023; The Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation, “Foreign Ministry statement regarding an address by the Prime Minister of the Republic of Armenia, Nikol Pashinyan, and the situation around Nagorno-Karabakh”, 25.09.2023, https://mid.ru/en/press_service/spokesman/official_statement/1906229/ erişim tarihi: 28.09.2023
[30] “MÜDAFİƏ NAZİRLİYİNİN MƏTBUATA AÇIQLAMASI”, 25.11.2022, https://mod.gov.az/az/news/mudafie-nazirliyinin-metbuata-aciqlamasi-45239.html erişim tarihi: 28.09.2023; “MÜDAFİƏ NAZİRLİYİNİN MƏTBUATA AÇIQLAMASI”, 25.11.2022, https://mod.gov.az/az/news/mudafie-nazirliyinin-metbuata-aciqlamasi-45246.html erişim tarihi: 28.09.2023
[31] Konu hakkında hukuki değerlendirme için bkz: Gözde Kılıç Yaşın, “KARABAĞ, AZERBAYCAN’IN EGEMENLİĞİ VE TOPRAK BÜTÜNLÜĞÜ İÇİNDE DEĞERLENDİRİLMELİDİR”. 27.03.2023, AVİM, https://avim.org.tr/tr/Analiz/KARABAG-AZERBAYCAN-IN-EGEMENLIGI-VE-TOPRAK-BUTUNLUGU-ICINDE-DEGERLENDIRILMELIDIR# erişim tarihi: 28.09.2023
[32] “Российские миротворцы рассказали школьникам Нагорного Карабаха о своей миссии”, 08.11.2021, https://iz.ru/1246407/2021-11-08/rossiiskie-mirotvortcy-rasskazali-shkolnikam-nagornogo-karabakha-o-svoei-missii erişim tarihi: 28.09.2023
[33] “Rusya’dan skandal Dağlık Karabağ haritası”. 15.12.2020, https://www.haberler.com/politika/rusya-dan-skandal-daglik-karabag-haritasi-13801228-haberi/ erişim tarihi: 24.09.2023
[34] agm
[35] “Ünlü Ermeni yatırımcı ve hayırsever Ruben Vardanyan Dağlık Karabağ’a yerleşti”. 02.09.2022, https://www.ermenihaber.am/tr/news/2022/09/02/Ermeni-Ruben-Vardanyan-Da%C4%9Fl%C4%B1k-Karaba%C4%9F/236531 erişim tarihi: 28.09.2023
[36] “Путин лишил миллиардера Рубена Варданяна российского гражданства”, 22.12.2022, https://www.rbc.ru/politics/22/12/2022/63a43de19a7947714a64bd75 erişim tarihi: 28.09.2023
[37] “ Указ Президента Российской Федерации от 22.12.2022 № 935
"О приеме в гражданство Российской Федерации и выходе из гражданства Российской Федерации"”. 22.12.2022, http://publication.pravo.gov.ru/Document/View/0001202212220003?rangeSize=1&index=3
[38] “Путин лишил миллиардера Рубена Варданяна российского гражданства”, 22.12.2022, https://www.rbc.ru/politics/22/12/2022/63a43de19a7947714a64bd75 erişim tarihi: 28.09.2023
[39] Konu hakkında detaylı bilgi için bkz: Igor Chalenko, “Why is the West not sanctioning Putin’s key allies in the Caucasus?”. 09.06.2023, https://sofiaglobe.com/2023/06/09/why-is-the-west-not-sanctioning-putins-key-allies-in-the-caucasus/ erişim tarihi: 26.09.2023; Kenneth Rapoza, EU Worries Russia Will Try Thwarting Lucrative Gas Deal With Azerbaijan. FORBES, 25.06.2023, https://www.forbes.com/sites/kenrapoza/2023/06/25/eu-worries-russia-will-try-thwarting-lucrative-gas-deal-with-azerbaijan/?sh=58c4d58118cf erişim tarihi: 26.09.2023
[40] “Prezident Əliyev Vardanyan haqqında: ‘O, Moskvadan çox aydın gündəliklə göndərilib’”. 17.11.2022, https://www.azadliq.org/a/ilham-eliyev-ruben-vardanyan/32135265.html erişim tarihi: 26.09.2023
[41] “Karabağ’daki sözde rejimin eski yöneticisi Vardanyan ‘terörü finanse etmek’ten tutuklandı”. 28.09.2023, https://www.trthaber.com/haber/dunya/karabagdaki-sozde-rejimin-eski-yoneticisi-vardanyan-teroru-finanse-etmekten-tutuklandi-799029.html erişim tarihi: 28.09.2023; Azerbaycan Devlet Güvenlik Servisi’nin konu ile ilgili açıklaması: “Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin Mətbuat xidmətinin məlumatı”. Dövlət Təhlükəsizlik Xidməti, 28.09.2023, https://www.dtx.gov.az/az/news/1788.html erişim tarihi: 28.09.2023
[42] “Karabağ’daki sözde rejimin eski yöneticisi Vardanyan ‘terörü finanse etmek’ten tutuklandı”. 28.09.2023, https://www.trthaber.com/haber/dunya/karabagdaki-sozde-rejimin-eski-yoneticisi-vardanyan-teroru-finanse-etmekten-tutuklandi-799029.html erişim tarihi: 28.09.2023
[43] Konu hakkında bilgi için bkz: Vusal Hasanzadeh, “Rusya ve İran kıskacında Azerbaycan”, 21. Yüzyıl Türkiye Enstütüsü Resmi Sitesi, 02.11.2022, https://www.21yyte.org/tr/merkezler/bolgesel-arastirma-merkezleri/guney-kafkasya-iran-pakistan-arastirmalari-merkezi/rusya-ve-i-ran-kiskacinda-azerbaycan erişim tarihi: 28.09.2023; Vusal Hasanzadeh, “Karabağ zaferi ve Azerbaycan - İran ilişkileri”. Cumhuriyet, 09.10.2021, https://www.cumhuriyet.com.tr/yazarlar/olaylar-ve-gorusler/karabag-zaferi-ve-azerbaycan-iran-iliskileri-vusal-hasanzadeh-1875314 erişim tarihi: 28.09.2023
[44] Vusal Hasanzadeh, “Azerbaycan Büyükelçiliği’ne saldırı”. Cumhuriyet, 30.01.2023, https://www.cumhuriyet.com.tr/yazarlar/olaylar-ve-gorusler/azerbaycan-buyukelciligine-saldiri-vusal-hasanzadeh-2026376 erişim tarihi: 28.09.2023
[45] “FM: Comprehensive Iran-Russia agreement to be signed by late March”. 19.10.22, IRNA, https://en.irna.ir/news/84916016/FM-Comprehensive-Iran-Russia-agreement-to-be-signed-by-late erişim tarihi: 28.09.2023
[46] “İran Ermenistan’ın Kapan şehrinde Başkonsolosluk açtı”. IRNA, 21.10.2022, https://tr.irna.ir/news/84919241/%C4%B0ran-Ermenistan-%C4%B1n-Kapan-%C5%9Fehrinde-Ba%C5%9Fkonsolosluk-a%C3%A7t%C4%B1 erişim tarihi: 28.09.2023
[47] “İran’ın Ermenistan Büyükelçisi, Ermenistan’ın güvenliğinin İran’ın güvenliği olduğunu yineledi”. 20.01.2023, ARMEN PRESS, https://armenpress.am/tur/news/1102181.html erişim tarihi: 28.09.2023
[48] Amberin Zaman, “Turkey rises, Russia fades as Iran and Azerbaijan clash over Armenia”. Al-Monitor, 31.01.2023, https://www.al-monitor.com/originals/2023/01/turkey-rises-russia-fades-iran-and-azerbaijan-clash-over-armenia erişim tarihi: 28.09.2023
[49] X, “@Caucasuswar”, 26.08.2023, https://twitter.com/Caucasuswar/status/1695535368265707842?t=Co5224rtgnJEfjxkQoPPtQ&s=08 erişim tarihi: 28.09.2023
[50] “İranlı komutan askeri yığınak iddiasını yalanladı”. Mehr Haber Ajansı, 10.09.2023, https://tr.mehrnews.com/news/1911488/%C4%B0ranl%C4%B1-komutan-askeri-y%C4%B1%C4%9F%C4%B1nak-iddias%C4%B1n%C4%B1-yalanlad%C4%B1 erişim tarihi: 28.09.2023
[51] https://www.borna.news
[52] https://www.eghtesadnews.com, (Temsilciden Azerbaycan Cumhurbaşkanı'na uyarı) https://l24.im/TSvPi
[53] “İran Ermenistan’ın Toprak Bütünlüğünün Korunmasına İlişkin Vurgusunu Yineledi”. IRNA Haber Ajansı, 26.09.2023, https://tr.irna.ir/news/85239317/%C4%B0ran-Ermenistan-%C4%B1n-Toprak-B%C3%BCt%C3%BCnl%C3%BC%C4%9F%C3%BCn%C3%BCn-Korunmas%C4%B1na-%C4%B0li%C5%9Fkin-Vurgusunu erişim tarihi: 28.09.2023
[54] “U.S․ fully supports Armenia’s sovereignty, independence, and territorial integrity, Blinken tells Pashinyan”. 20.09.2023, https://news.am/eng/news/781935.html erişim tarihi: 28.09.2023
[55] M. Birol Güger - Caner Çiftçi, “Sıcak savaşın soğuk cephesi: Karabağ”. Cumhuriyet, 21.09.2023, https://www.cumhuriyet.com.tr/dunya/sicak-savasin-soguk-cephesi-karabag-2121863?utm_medium=HaberKaynagi&utm_source=HaberKaynagi erişim tarihi: 26.09.2023
[56] X, “@rusencenter”, 25.09.2023, https://twitter.com/rusencenter/status/1706410155590476237 erişim tarihi: 28.09.2023
[57] “Everyone is extremely disappointed with US government over Karabakh: Biden will lose votes of Armenians”. 28.09.2023, https://news.am/eng/news/783933.html erişim tarihi: 28.09.2023
[58] “Russian Telegram channels sound alarm over Armenia’s desire to change its patron”, 20.07.2023, https://caliber.az/en/post/179790/ erişim tarihi: 28.09.2023
[59] https://idrw.org/armenia-gets-six-atags-guns-from-india-84-more-soon/ erişim tarihi: 28.09.2023
[60] Elçin Xalidbəyli, Qafqazda "erməni xaosu" layihəsinin qorxunc detalları: Fransanın hindli terrorçular və "Vaqner" planı boşa çıxır, MUSAVAT, 27.06.2023, https://www.musavat.com/news/qafqazda-ermeni-xaosu-layihesinin-qorxunc-detallari-fransanin-hindli-terrorcular-ve-vaqner-plani-bosa-cixir_987496.html?d=1 erişim tarihi: 28.09.2023
[61] Saadet Firdevs Aparı, “Ermenistan’ın Hindistan’dan 245 milyon dolar değerinde silah aldığı bildirildi.” Anadolu Ajansı, 30.09.2023, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ermenistan-in-hindistan-dan-245-milyon-dolar-degerinde-silah-aldigi-bildirildi/2698914 erişim tarihi: 28.09.2023
[62] “Azerbaycan’dan Hindistan’a çağrı: Ermenistan’a silah tedarikini durdurun”. TRT Haber, 26.07.2023, https://www.trthaber.com/haber/dunya/azerbaycandan-hindistana-cagri-ermenistana-silah-tedarikini-durdurun-784336.html erişim tarihi: 28.09.2023
[63] “Azerbaijani foreign policy advisor tells i24NEWS about new era of ties with Israel”. 07.09.2023, https://caliber.az/en/post/188958/ erişim tarihi: 28.09.2023
[64] “Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Türkiyənin milli müdafiə nazirini qəbul edib”, 27.08.2023, https://mod.gov.az/az/news/azerbaycan-prezidenti-ilham-eliyev-turkiyenin-milli-mudafie-nazirini-qebul-edib-48876.html erişim tarihi: 28.09.2023
[65] “Hikmət Hacıyev Netanyahu ilə görüşüb”. APA, 06.09.2023, https://apa.az/az/foreign-policy/hikmet-haciyev-netanyahu-ile-gorusub-784377 erişim tarihi: 28.09.2023
[66] X, “@RonenLeviMaoz”, 06.09.2023, https://twitter.com/RonenLeviMaoz/status/1699386177311141908 erişim tarihi: 28.09.2023
[67] Ariel Kogan, “Gallant’s Visit To Azerbaijan Underlines Iranian Threat To Regional Security”. İ24News, 16.07.2023, https://www.i24news.tv/en/news/analysis-opinion/1689501192-gallant-s-visit-to-azerbaijan-underlines-iranian-threat-to-regional-security erişim tarihi: 28.09.2023
[68] Avi Monakov, “Iran issues threatening message to Azerbaijan, adds warning: Israel, beware”. İ24News, 09.09.2023, https://www.i24news.tv/en/news/analysis-opinion/1694275613-iran-behind-latest-escalation-between-armenia-azerbaijan erişim tarihi: 28.09.2023
[69] Enes Kahrıman, “Erdoğan’dan Nahçıvan dönüşü Zengezur Koridoru mesajı: Muhakkak tamamlanmalı”. Türkiye Gazetesi, 26.09.2023, https://www.turkiyegazetesi.com.tr/dunya/erdogandan-nahcivan-donusu-zengezur-koridoru-mesaji-olumlu-sinyaller-aliyoruz-993334 erişim tarihi: 28.09.2023
[70] “Prezidentin köməkçisi: “Azərbaycan, İran və Türkiyəni birləşdirən yeni dəhlizin əsası qoyulub””. 11.03.2022, https://oxu.az/politics/582056 erişim tarihi: 28.09.2023
[71] “Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham ƏLİYEV: Zəngəzur dəhlizinin yaradılması bizim milli, tarixi və gələcək maraqlarımıza tam cavab verir”. 24.04.2021, https://mod.gov.az/az/pre/35619.html erişim tarihi: 28.09.2023
