Amerikan Ordusu’nun Afganistan’dan çekilme süreci, Afganistan’daki Taliban ve el Kaide tehdidinin ülkesine sıçramasının yanında, dev Çin’in baskısından endişelenen Kırgızistan’da Moskova’ya stratejik bir atılım yapma fırsatı vermiştir. Özbekistan ile de arasında sınır ve su sorunlar olan Bişkek Yönetimi Rus Ordusu’nun Kırgızistan’daki varlığının, bölgesel gerilimi düşürücü bir işlev olduğunu düşünmektedir.

ABD Gerçekten Çekiliyor mu?

2001’de Taliban rejimin düşmesiyle beraber ABD’nin Afganistan operasyonunu desteklemek amacıyla kurulan, NATO ve diğer müttefik ülkelerin oluşturduğu, 2011’de 101.000ABD askeri olmak üzere, 140.000 askerden oluşan Uluslararası Koalisyonu Güçlerinin (International Security Assistance Force-ISAF)[1] 2014’te Afganistan’dan çekileceği kararıyla ABD’nin Avrasya bölgesinden çekileceği yönünde tartışmalar başlamıştır.Ancak ABD Afganistan’dan tamamen çekilmeyecektir.

Nisan 2012’de ABD ile Afganistan arasında imzalanan stratejik ortaklık anlaşmasıyla, ABD’nin 2024’e kadar Afganistan topraklarında Afganistan güvenliğini ve devletin kuvvetlendirilmesini destekleyeceği öngörülmektedir.[2] ABD Dışişleri Bakanı John Kerry 1 Ağustos 2013’te Pakistan ziyareti esnasında yaptığı basın açıklamasında, Afganistan’dan Amerikan askerlerinin tamamının çekilmeyeceğini, sadece önemli derecede azalma olacağını belirtmişti.[3]

2014’ten sonra Afganistan’da ABD asker sayısının ne kadar kalacağıyla ilgili daha kesin karar alınmamakla birlikte, ABD kaynaklarından edinilen bilgi ve açıklamalara göre Pentagon 25.000 askerin kalmasında ısrar ederken, ABD Başkanlık İdaresi ise Afganistan’da 3.000 ile-4.000 arasında asker ile varlığını korumak istediğini açıklamıştır.[4]

Dünya uyuşturucu üretiminde %90 paya sahip olan Afganistan’da[5] ABD ordusunun varlığını devam ettirmesi, Afganistan’daki uyuşturucu üzerini ile Pentagon’un ilişkisi açısından da önemli yere sahiptir. Sol yayın yapan Rus “Moskovakiy Komsomolest” gazetesinin yayınladığı “Striger Uluslararası Araştırmalar Bürosu” raporunda Afganistan uyuşturucu ticareti ve seri üretimine geçmesi ile ABD/Batılı güçlerin askeri varlığı arasında bağlantı olduğunun kanıtlandığını belirtmektedir. ABD ordusunun 2001’de Afganistan’a yerleştikten sonra haşhaş çiftliklerinin 100 kat, eroin üretiminin ise 40 kat arttığını vurgulayan raporda, ABD kontrolündeki Afgan uyuşturucu ticaretinin NATO üsleri üzerinden kurduğu bağlarla gerçekleştirildiğini belirtilmiştir.[6]

ABD-Afganistan güvenlik anlaşmasına dayanarak Pentagon’un Afganistan’da bulundurmayı amaçladığı en az 5 askeri üste,  2014 sonrası özel kuvvetler, operasyonel istihbarat görevlileri, keşif donanım ve askeri araçlar yerleştirmeyi hedeflemektedir. Afganistan’daki askeri üslerin Pakistan, İran ve Çin’in sınırları yakınlarında ve Orta Asya ve Basra Körfezi gibi istikrarsız bölgelerde yerleşmiş olması ABD için değerli stratejik noktaları olacaktır.[7]

Kırgızistan Afganistan gibi ABD jeopolitiği açısından Avrasya’da stratejik çıkarlarına hizmet edebilecek öneme sahiptir. 11 Eylül 2001’de ABD’ye yapılan saldırılar sonrası Washington’un başlattığı uluslararası terörizmle mücadele kapsamında gerçekleştirdiği Afganistan müdahalesinde Kırgızistan ABD’ye destek amaçlı kendi topraklarında askeri üssün kurulmasına izin vermiştir. 2005 “renkli devrimler” sonrası iş başına gelen yeni Kırgız yönetimi uzun pazarlıklar sonrası Amerikan Manas askeri üssünü Haziran 2009’da Transit Merkezine dönüştürülmesi konusunda ABD ile anlaşmıştır. Şuan Manas üssünde toplam 1500 olmak üzere, 1 000 ABD, 200 NATO üyesi bazı ülkelerin(Fransa, İspanya vb) ve 300’e yakın da sivil personel görev yapmaktadır.[8]

ABD askeri üssünün bulunduğu Kırgızistan, Afganistan’dan kaynaklanan El Kaide/Taliban terörünü önlemek için 2001’de Taliban rejiminin yıkılmasında ve daha sonra gerçekleşen Afgan iç mücadelesinde ABD’ye destek vermiştir. ABD’nin varlığını Rusya’yı dengelemek için de kullanan Kırgızistan, ABD üssünü ülkesinde bulundurması karşılığında önemli maddi destek elde etmiştir. 6,5 milyar Dolar GSMH sahip olan Kırgızistan’ın[9]  Manas üssünden elde ettiği yıllık 60 milyon Dolar kira bedeli ve üssün diğer giderleri için Pentagon tarafından harcanan 100 milyon Dolara yakın para Kırgız ekonomisinde olduğu gibi dış politikasında da belirleyici rol oynamıştır.[10]

ABD’nin Afganistan’dan çekilmesi sürecinin başlaması üzerine dış politik tercihini Moskova’dan yana kullanan Bişkek, 19 Haziran 2013’te parlamento kararıyla Amerikan askeri üssünün kapatacağını açıklamıştır. Kararın ardından eski ABD Savunma Bakanı Donald Ramsfeld ülkeye üç günlük ziyarete bulunarak konuyla ilgili Kırgızistan’ın çeşitli siyasi yetkilileri ve STK temsilcileriyle bir araya gelerek görüşmeler gerçekleştirmiştir.

Öte yandan Manas üssünün kapatma kararı ve ABD’nin çekilmesiyle ilgili Türkistan bölgesinin etkili uzman isimlerinden Rus-Kırgız Slav Üniversitesi profesörü Doğu Bilimci Aleksandr Knyazevi,[11] 2013’ten itibaren ABD üssü kapatmayacağını, sadece şekil değiştireceğini belirtmektedir. Manas üssünde bulunan istihbarat radar sistemleri ve tesisleri 2014’te inşası tamamlanacak olan ABD’nin yeni Bişkek Büyükelçiliği binasına taşınacaktır.  Manas üssü ise, ABD ile Türkiye’nin birlikte ortak işletme şirketi kurarak NATO ve Pentagon için üs üzerinden hizmetini sürdürmeyi amaçlamaktadır. Knyazev, ABD’nin Kırgızistan’ın güney vilayetlerinden olan Batken’de askeri tesis yerleştirmek için altyapısını hazırladıklarını, Washington’un ilgi alanı bundan sonrası ülkenin güneyine yönelik olacağını belirtmektedir.[12] Kırgızistan Ulusal Üniversitesi öğretim üyesi Kırgız siyaset bilimcilerden Mars Sariyev, Manas üssünde askeri personel olarak görev yapan askerler ise, 200’e yakını diplomatik statü kazandırılarak şimdiden sivil göreve dönüştürülerek Büyükelçiliğinde çalışmaya başladıklarını belirtmektedir.[13]

Dolayısıyla Kırgızistan’dan kolayca vazgeçmek istemeyen ABD, eskisi kadar olmasa da bu coğrafyada bulunmak için gayret gösterecektir. Daha önce Rusya’yı dengelemek için ABD ile yakın ilişki içerisinde olan Kırgızistan, ABD ile karşı karşıya gelmemek için Washington ile değişik şekillerde güvenlik alanında ilişkilerini devam ettirmek isteyecektir. Türkistan’da ortaya çıkabilecek terör tehdidiyle de mücadele için ABD ile işbirliği, Kırgızistan için önemlidir. Güvenlik alanında ağırlığını Rusya’dan yana kullanan Kırgızistan, ABD’nin sağlayacağı yardımların tamamen kesilmemesi için, Washington ile ipleri tamamen koparmak istemeyecektir.

Rusya’nın Zaferi mi?

Rusya için Türkistan’dan kaynaklanan en önemli tehdit kaynağı, 2014 sonrasında Taliban’ın Afganistan ve Pakistan sınır bölgelerinde (Peşaver) mutlak kontrolü sağlayarak Türkistan ve Kuzey Kafkasya’ya kadar uzatması ve bu bölgelerdeki silahlı İslamcı gruplarla ittifak içerisine girme olasılığıdır. Rusya’nın NATO güçlerinin Afganistan’dan çekilmesini olumsuz karşılamasının arkasında yatan neden de budur. Ancak buna rağmen Orta Asya ülkelerini kendi ulusal çıkar alanı olarak gören Moskova, Kırgızistan’da bulunan ABD askeri üssünün kapatılması için Bişkek yönetimine uzun yıllardan beri baskı yapmaktadır.[14]

Rusya, bölgeden kaynaklanan radikal terör risklerini önleme amaçlı olduğu gibi, Kırgızistan üzerinde mutlak kontrolü sağlayarak bölgede etkisini daha da artırmak için harekete geçmiştir. Kendi güvenliğini başka ülke toprakları üzerinden gerçekleştirmek isteyen Rusya, Bişkek yönetimiyle yoğun bir pazarlık içerisine girmiştir. Eylül 2012’de Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in Bişkek ziyareti esnasında Kırgızistan’ın 489 milyon Dolarlık borcunu silmesi karşılığında, Kırgızistan ile savunma alanında işbirliği anlaşması imzalayarak ülkede bulunan askeri üs ve tesislerinin mevcudiyetini 2032’ye yılına kadar uzatmıştır.[15] Ardından ise, Kırgızistan’ın ABD üssünün kapatması karşılığında, 1,1 milyar Dolar değerinde silah sağlayacağını konusunda anlaşmıştır. Böylelikle ABD’nin Kırgızistan’da tutunabilmesini engellemeye çalışan Rusya, Kırgızistan’a ikinci bir hamle yaparak, Kırgızistan’ın doğalgaz nakliyatı, dağıtımı ve işletilmesi alanında işbirliği anlaşmasını imzalayarak, Kırgızistan’ın doğalgaz altyapısını bir dolar karşılığında Rusya’nın Gazprom şirketinin kontrolüne geçmesini sağlamıştır. Kırgızistan’ın ABD üssünün kesin bir şekilde boşaltması karşılığında, ülkenin doğalgaz boru hatlarının altyapısının yeniden yapılandırılması için gereken 600 milyon Doları harcamayı da üstlenmiştir.[16]

Rusya-Kırgızistan arasında diğer bir pazarlık konusu ise, ülkenin güneyinde Rus askeri üssünün kurulması için 2009’da imzalanan memorandumun hayata geçirilmesiydi. Bununla Rusya, Afganistan’dan kaynaklanan güvenlik risklerinin daha yakından önleme gücüne sahip olmakla birlikte, Kırgızistan üzerinde artan Çin etkisini sınırlamayı amaçlamıştı. Ancak Rusya ile Kırgızistan arasında savunma alanında yapılan işbirliği anlaşmasında söz konusu üssün inşasının hayata geçirilmesine yer verilmemiştir.[17] Bunun yerine Rusya tercihini ülkenin kuzeyindeki Kant üssünü daha da genişletmesinden yana kullanarak 2013 Aralığının sonun kadar üste bulunan savaş uçaklarının ve pilotlarının sayısını iki katına çıkaracağı kararını almıştır.[18] 2003’te ABD’nin Manas üssünü dengelemek amacıyla kurulan Kırgızistan’ın başkenti Bişkek’in 20 kilometre uzaklığında olan Kant/999. hava üssünde şuanda 250 Rus subay ve astsubay, 150 asker görev yapmaktadır.[19]

Rusya’nın kapsamlı bir şekilde Kırgızistan’a dönmesinin Bişkek tarafından olumlu karşılanmasının başka bir nedeni ise, Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütünden üyeliğini askıya alarak ABD’ye daha da yakınlaşan Özbekistan’ın sınır ve su sorunları nedeniyle komşularına yönelik tehditleridir. Bölge ülkeleri arasında yaşanan gerginlikler, Kırgızistan’ın ülke güvenliğinin garantörlüğünü tamamen Rusya tarafından üstlenmesine rıza göstermesine yol açabilir. Bu da Rusya’nın Kırgızistan’a kalıcı bir şekilde yerleşmesiyle sonuçlanır.

Sonuç

NATO güçlerinin 2014’te Afganistan çekilmesi Kırgızistan’daki ABD’nin Manas üssünü ve Rusya’nın ülkedeki üslerinin geleceğini/akıbetini belirlemiştir. Bu durumda Washington ile güvenlik alanındaki işbirliğini sınırlayan Bişkek, tercihini Moskova’dan yana kullanmıştır. Ancak ABD Avrasya’nın stratejik noktasında bulunan Kırgızistan’dan tamamen çekilmeyerek, varlığını değişik şekillerde sürdürmeye çalışacaktır. Bunun için de Bişkek yönetimiyle pazarlığını bundan sonrada devam ettirecektir. Bişkek, Washington ile karşı karşıya gelmemek ve iç istikrarını korumak için siyasi diyalogunu ve işbirliğini sınırlı da olsa devam ettirmeye çalışacaktır. Bunun karşılığında Bişkek yönetiminin pazarlık yapabilme yeteneği saklı kalmakla birlikte, ABD’den elde edecek ekonomik yardımlarda kesilmemiş olacaktır.

ABD’nin Kırgızistan’da azalan etkisini Rusya doldurmaya çalışacaktır. Bunun karşılığında Rusya’dan ekonomik yardımlar elde edecek olan Kırgızistan, ordusunun modernizasyonunu Rus silahlarıyla gerçekleştirmenin yanında güvenliğini de Rusya ile birlikte sağlamaya çalışacaktır. Ekonomik ve güvenlik anlamda Rusya’nın etkisi altına giren Kırgızistan, dış politika tercihlerini de bundan sonra Moskova’nın çıkarları doğrultusunda yapmak durumunda kalacaktır.

Bağımsızlığından buyana bağımsız dış politika izlemeye çalışan Kırgızistan, beklenilen ekonomik kalkınmayı sağlayamaması, bölgesel ve küresel güvenlik sorunların çözümünde yetersiz kalması nedeniyle büyük güçlerin desteğini almak zorunda kalmıştır. Buna rağmen çok yönlü dış politikasıyla Rusya, ABD, Çin ve son zamanlarda ise Türkiye arasında denge kurmaya çalışmıştır. 2014 sonrası bölgede güçler dengesinin değişmesiyle birlikte Kırgızistan üzerinde Türkiye’nin de rolü belirlenmiş olacaktır. Kırgızistan güvenliğinin sağlanmasında Rusya’nın etkisinin artması ve Türkiye’nin Kırgızistan güvenliğinde yer almaması, Ankara’nın hem Kırgızistan’da hem de bu Türkistan coğrafyasında etkisinin azalmasıyla sonuçlanacaktır.