Farkedilmeyen konuları ve bunların anlamını anlatacağımız yazı dizimizin 2. bölümünde, kullanıcıların internette gezinirken, arka planda olduğunu bilmedikleri bir yapıdan ve Türkiye için öneminden bahsedeceğiz. İngilizce kısaltması IX olan “İnternet Değişim” ya da uzun adıyla “İnternet Trafik Değişim” Noktası. Türkçe’de biz IDN olarak kısaltıyoruz.
İlk IDN (IX), internet trafiğini rahatlatmak amacıyla, 1995’de Londra’da LINX (Londra Internet Değişim Noktası) adıyla ve biri eski devlet tekeli BT (British Telecom) olmak üzere, 5 internet servis sağlayıcı şirketin ortak kararı ile ve herhangi bir bedel olmadan (her şirket kendisi merkeze/havuza gelerek) kuruldu [2] [3]. Avrupa çapında ve Avrupa-ABD arasında bir kavşak olan LINX’e bugün (ülkemizin operatörleri dahil) 80 farklı ülkenin 800 ASN [4] bağlantısı gelir. Kendisi bir şirket olarak para kazanır ve tabi ki politik anlamda önemi vardır.
Bu arada not edelim; bir ülkede haberleşme altyapılarının çeşitlendirilmesi, özellikle güvenlik açısından da önemlidir.
LINX’e benzer bir internet kavşağı, Kafkaslar-Ortadoğu (ve hatta Uzakdoğu) ile Avrupa arasındaki coğrafi bir kavşak olan İstanbul olmalıydı [5]. Ama olamadı. Bunun nedeni, 2004’de serbestleşme ilan edilmesine karşın, 15 sene sonra haberleşme altyapımızın çeşitlendirilmesinin engellenmesi, Türk Telekom’un hala tekel olarak tutulması, altyapı operatörü lisansı olan firmaların bile altyapı kurmasının —belediyeler eliyle— engellenmesidir [6]. Bu sayede özel tekel haline dönüşen Türk Telekom, tüme yakın altyapıyı ve de trafiği elinde tutuyor (% 75-80 civarı) ve kavşak kurulmasından da hoşlanmıyor. Bu konudaki toplantılarda ifade ediyor.
Ülkemizde alternatif telekomoperatörler tarafından 2 kere kavşak oluşturma teşebbüsü gerçekleştirildi. Ama trafiğin tekel olması dolayısıyla, Türk Telekom dahil olmadığı sürece bir anlamı olamıyor. Dolayısıyla da 20 + yıl gibi bir süredir, böylesine bir kavşağın oluşması/gelişmesi engellenmiş oldu.
Kavşağın olamaması, pek çok gelişmeyi ve önemi (mesela siber güvenliği) engelleyen, gerileten bir durumdur. Bunun nedenlerini, bu yazımızda ve internet sektörünün bileşenlerini anlatacağımız diğer yazılarda vereceğiz.
İnternet Değişim Noktası Nedir? Ne İşe Yarar?
Hepimizin kullandığı internetin arka planında, çok çeşitli servis altyapıları bulunur. Bunların en önemlilerinden birisi İnternet değişim noktasıdır. Kısaca tanımlarsak; çok sayıda operatörün kendi üzerlerindeki trafiği bir noktaya getirip, orada başka operatörlere verdiği ya da aldığı merkezlerdir. Bunu trafiği kolaylaştırmak/rahatlatmak için yaparlar.
Örnekleyerek verelim; sesli konuşma ya da veri taşıma konusunda, örneğin Türk Telekom ülkemizin 180 yılda inşa ettiği altyapıyı kullanma imtiyazını 2026 yılına kadar elinde tutar. Turkcell ise baz istasyonları ile mobil haberleşme alanında bir altyapıya sahiptir. Her 2 firmanın bir müşterisi Almanya’daki bir kişi ile konuşacak ya da Almanya’daki bir siteye bağlanacak olsa, bu firmaların Almanya’da altyapısı olmadığı için, kişileri görüştürmek üzere Almanya’da altyapısı olan bir operatöre trafiği vermeleri gerekir (tabi parasıyla).
Olayın para boyutunu ve ileride anlatacaklarımızı daha iyi ifade etmek için not edelim; burada farklı ülke örneği verdik ama sadece yurtdışında değil, içinde de, mesela Turkcell ve Türk Telekom müşterileri birbiri ile konuşurken de ara bağlantı ya da roaming denilen bir para ödenir.
Örneğimize devam edelim; Turkcell ya da Türk Telekom’un müşterileri, Almanya’da tek bir operatörünmüşterileri ile konuşmuyor. Dolayısıyla trafiği teslim edecekleri operatör sayısı 1 değil. Çok sayıda operatör var. Eğer her bir operatöre tek tek bağlanılırsa, operatörler arasında —arap saçı gibi— binlerce kombinasyonda bağlantı kurmak gerekir yani iş karışır. İnternet trafiğinin nereden nereye gideceği bir çılgınlık haline dönüşür.
Ama her operatör bir merkeze / havuza gelirse, buradan trafiği birbirlerine rahatlıkla verirler, alırlar. İşte IDN budur. Trafik değişim noktaları bu karmaşayı basitleştirir. Aşağıda dünyada mevcut IX noktalarını görebilisiniz.
Bu resimde görülen IDN’lerin dünyadaki sayısı 230. Bunlardan en büyükleri Alman De-cix, Amerikan Equinix, İngiliz LINX, Hollandalı AMS-IX, France-IX vs..dir.
Denizaltı Kablolar ve IDN’siz Türkiye
Bugün dünya internet (veri) trafiğine bakıldığında, ABD - Avrupa - Asya arasındaki bağlantılar denizaltı kabloları iledir. Asya ile Avrupa arasındaki bağlantı da karadan gidebilir (Türkiye bu kadar önemli) ama nedense denizden gidiyor.
Yani Ortadoğu’dan Avrupa’ya, Uzakdoğu’ya ya da ABD’ye trafik, daha kolay olan “karasal hatlar” yerine “denizaltı kabloları” ile gidiliyor. Aynen Avrupa’dan ya da ABD’den Uzakdoğu’ya gidilmesi gibi.
Deniz altı kablolarının haritasını da aşağıda izleyebilirsiniz. Dikkat ederseniz, Ortadoğu’ya ya da Uzakdoğu’ya giden internet hatları, Akdeniz’den geçen denizaltı kabloları ile gidiyor yani Türkiye pas geçiliyor
(Türk Telekom bu networkün Türkiye’ye sapmış olan bağlantı noktasıdır).
Yine dikkat ederseniz, İran trafiği Karadeniz’deki Ermenistan-Bulgaristan arasındaki denizaltı kabloları ile Avrupa’ya taşınıyor. Yani yine Türkiye pas geçiliyor.
Halbuki bunların hepsi —yani Kafkas ya da İran, Arap Ülkeleri ve hatta Hindistan trafiği) ülkemizin para kazanacağı, verilerin üzerimizden geçmesi ile politik güç ve hatta güvenlik kazanabileceğimiz bir trafik olabilirdi.
Onun yerine oyunun dışında kalıyoruz. Ne pahasına? Yıllardır OTAŞ’a temettü aktarıp, fiber yatırım yapmayan (ülkemizde fiber optik kablo miktarı 3-4 milyon km olması gerekirken sadece 300 bin kmdir) ve bu yıl ilk 9 ayda 3,6 milyar TL zarar ettiği raporlanan bir şirkete para kazandırmak pahasına (aşağıda rakam da var).
İngilizlerin, Kıbrıs Rum kesiminde yer alan üsleri kanalıyla Doğu Akdeniz kablolarını dinledikleri, bir kaç yıl önce ortaya çıktı. Yani bu sadece para kazanma işi ya da telekom masraflarından tasarruf işi de değil.
Kim kaybediyor? Telekom sektörü ama o kadar da değil; aslında istihdamı, teknolojik bilgi birikimi, güvenlik ve ekonomik anlamda ülke kaybediyor.
Çinliler, Almanlar ve Amerikalılar Kavşak Kurmaya Geldi
Buna karşılık, son 3-4 yıl içinde ülkemizde trafik değişim noktası kurmak için gelen çok sayıda firma var. Bunlardan birisi ChinaTelecom, defalarca Ulaştırma Bakanlığı koridorlarını arşınladılar ve “Bir kuşak, bir yol” projesi kapsamında, birisi Ankara, diğeri Trabzon, 3cüsü İstanbul olan 3 trafik değişim noktası kurmak istediklerini belirttiler.
Amerikalı Equinix firması da, ülkemizde veri merkezi olarak bulunuyor. Bu firma aynı zamanda bir IX.
Almanların trafik değişim noktası olanDe-cix—ki dünyanın en büyüğü durumundalar— zaten bir kaç yıldır ülkemizde ama fazla büyüyemiyor ve büyümenin yolu açılsın istiyor. Bu arada De-cix’in adının Wikileaks belgelerinde “dinleme” olaylarında geçtiğini de kaydedelim.
Bu firmaların hepsi gelip, Türkiye’de internet değişim noktası kurmak istiyorlar. Çünkü bizim göremediğimizi, yani Türkiye’nin internet alanındaki stratejik önemini onlar görüyor.
Hatta 2015 yılında Bakü’ye davet edilen bir uzmana, “Bakü bölgenin internet kavşağı olabilir mi” diye soruyorlar. James Cowey isimli Amerikalı uzman “bölgenin doğal internet kavşağı İstanbul’dur” diye cevaplıyor. İnternette tesadüfen Bakü sunumuna rastlayınca, kendisiyle 2016’da bir röportaj yapmıştım. Bunu dipnottaki bağlantıdan okuyabilirsiniz [5].
Türkiye’de IDN Gelişmeleri ve Rakamlar
Türkiye’de alternatif telekomoperatörleri tarafından 2 kere kavşak (IDN) kurulma teşebbüsü yapıldı. Bunların ilki 1998’de kurulan TIX, ikincisi 2008’de kurulan TNAP oldu. Ancak Türk Telekom ikisine de dahil olmayı reddetti. TNAP hala varlığını sürdürmeye çalışıyor.
Türk Telekom, yıllardır bu konudaki eleştirileri “kendisinin zaten bu kavşağı oluşturduğu” iddiası ile cevaplıyor ama bu 2 nedenle doğru değildir. IDN’leroperatör bağımsızdır. Diğer operatörlerle değiştireceği trafiğini ancak operatör-bağımsız bir yapıya getirir.
İkinci neden ise, Türk Telekom’un para kazanma durumudur. Kavşaklarda trafik değişimi yapan 2 firma birbirini karşılar. Arada Türk Telekom para alamaz. Oysa bugün Türkiye’de trafik değişimi için büyük oranda Türk Telekom altyapısını kullanmak gereklidir. Trafiğin tamamına yakını Türk Telekom üzerinden geçtiği için, trafik paraları Türk Telekom’a akmaktadır. Şirket bazen gelenden de, gidenden de para alır. Yani 2 kat para aldığı durumlar söz konusudur. Bu da ülkemizde “Veri Merkezi” sektörünün ve de Türkçe içeriğin gelişmesi önündeki önemli engellerden birisidir. Bunu bir başka yazımızda aktaracağız.
Bir fikir vermesi için rakamları verelim;
- TNAP isimli kavşak noktası üzerinden internete çıkacak olan firma, 10 GB hat için ortalama 4,200 TL/ay ödüyor. Bunun dışında sadece ilk yatırım maliyeti var (firmanın başka 2 operatörle karşılıklı bağlantı yapması gerekiyor). Havuza fiberini getiren firma, aynı miktarda fiber alabiliyor.
- Buna karşılık, aynı firma TNAP yerine Türk Telekom üzerinden yurtdışına çıkarsa, 10 GB hat için ödemesi gereken rakam 90 bin TL civarı. Yani aynı kapasite için 15-20 kat fazla.
- Bir fikir vermesi için başka bir rakam verelim; Hurricane Internet Services isimli yabancı bir firmadan hat almak istenirse, tarifesinde 100 GB için istenen fiyat 12 bin $ civarı. Bugünkü kurdan bakarsak, 65 bin TL eder. Yani Türk Telekom’un 10 GB’inden 10 kat hızlı servis bile, Türk Telekom’un fiyatının 2/3’ü kadar ucuz.
IDN Olmayınca, Ülke de Kazanıyor mu?
Google, Facebook, Twitter, Instagram, WhatsApp gibi servislerin çoğu Türkiye’deki kullanıcılarına Avrupa’daki veri merkezlerinden hizmet veriyor. Bu firmalar çok kullanıcısı varsa neredeyse, trafiği kolaylaştırmak için gelip oraya veri merkezi kuruyorlar. Türkiye bu hizmetleri kullanmada dünya 2cisi, 3cüsü gibi sıralarda. Ama hem 5651 sayılı kanun ve uygulamalarındaki anti-demokratik yaklaşımlar, hem de veri merkezleri ve internet fiyatlarındaki bu astronomik durum, o firmaların gelmesini engelliyor.
Yanısıra, Türk olan pek çok site de, yurtdışındaki sunucularda bulunuyor. Kur artışına rağmen, gördüğünüz pahalılık nedeniyle trafik dışarı kaçıyor. Bunları “Veri Merkezleri”ni anlatacağımız yazıda daha detaylı vereceğiz.
Bir başka tuhaf durum şu; Turkcell, Türk Telekom çok pahalı olduğu için trafiği yurtdışından dolaştırıyordu (yani yabancı bir operatörle yurtdışına çıkıp, oradan tekrar düşük fiyatla yurtiçine giriyordu).
IDN yani Peering yapmaktan kaçılmasına bir örnek de şu; Ulaştırma Bakanlığı “ulusal güvenlik sorunu yaratır” endişesi ile evvelki yıl, 2 firma arasında peering yaptırıp bunu çözdü. Yani TNAP ile peering yapmayan Türk Telekom, Turkcell ile yapmış oldu. Tabi bu şikayet edilse, rekabet açısından sorunlu bir durum. Türk Telekom’un diğer operatörlerle de aynı fiyatla, aynı bağlantıyı yapması gerekir. Ama bunu yapmamak için bu bağlantıya “peering” adı verilmedi. Karşılıklı birbirine kapasite satıyorlarmış gibi bir anlaşma yapıldı.
Özetle neresinden baksanız, Türkiye’de telekomsektörününçeşitli alt sektörlerinin de büyümesini de engelleyen bir durum mevcut.
Ulaştırma Bakanlığında Geçen Dönem Yapılan Çalışma
Ahmet Arslan’ın Ulaştırma Bakanı, Ensar Kılıç’ın Haberleşme Genel Müdürü olduğu geçtiğimiz dönemde, IDN kurulması konusunda bir çalışma yapıldı. Çalışmayı aynı zamanda TR uzantılı alan adlarını yöneten ODTÜ nic.tr'denProf.Dr.AttilaÖzgit yürüttü.
IDN için Ankara’da 1 (Ulus), İstanbul’da 2 (Turkcell- Gebze Veri Merkezi ve Türk Telekom-Etiler binası) yer önerildi. Sonuçta IDN bu yerlerde yerleşse bile bağımsız bir yapı olarak düşünüldü. Ancak bu çalışma hükümetin değişmesi ile birlikte durdu ve arkası gelemedi.
Laf aramızda, biz de “Allah AllahIDN’in önemini anladılar mı sonunda” demiş ve şaşırmıştık. Yanılmadık. Yapılamadı.
IDN Kurulmasının Türkiye'ye yararı ne olur
Gelelim, “neden IDN kurulmalıdır?” Ya da diğer deyişle “IDN kurulmasının Türkiye’ye yararı ne olur?” konusuna.. Maddeler halinde sayalım, anlaşılması kolay olsun..
- Trafik rahatlar, bantgenişliği dönen-dolaşan-lüzumsuz trafik ile dolmaz
IDN'nin temel amacı, trafiği aracısız taşımaktır. Başka deyişle, bir servis sağlayıcının, diğerine gitmesi için, arada bir veya bir kaç şebekeyi dolaşmadan gidebilmesi anlamına gelir. Bu ise, hem erişimi kolaylaştırmak, hem maliyeti düşürmek, hem de bant genişliklerini lüzümsuz trafiklerle doldurmamak açısından önemlidir.
IDN'ler İnternet Trafiğinin sürdürülebilir olmasını sağlıyor. Çünkü bu tür kavşaklarda, internet bağlantı sorunu olduğunda, trafik diğer hatlardan devam eder gider. Yani dengeli bir internet erişim açısından da yararlıdır. Kesintileri ya da daralmaları engeller. Sürdürülebilirlik anlamına gelir.
- Maliyet düşer
Kavşak kurulduğunda, oraya pek çok ülkenin operatörü de geliyor. Zaten anlatmaya çalıştığımız da bu. Ülkemizde kurulsa, Kafkas, Ortadoğu ülkeleri bir yana, Hint, Çin, Kore operatörleri de gelecek. Bugün dünyada 25 kadarglobal taşıyıcı firma var. Böyle bir kavşağın oluşması, bu firmaları ülkeye çekecektir. Bizim kullandığımız internet maliyeti de düşecek. Maliyet avantajının yer yer 10-100 kat olduğu ve hızın da önemli oranda arttığı raporlanıyor.
- Yabancı Yatırım Gelir (hatta 5651 rahatlar)
Bugün en sorunlu olduğumuz ve “sansürcü” olarak damgalandığımız interneterişim engelleme konusunda, Google, Facebook gibi firmaları ülkemize merkez açmaları için çekemiyoruz. Bunun bir nedeni 5651 sayılı kanun ise, diğer nedenler “maliyet” ve “altyapı”dır.
Halbuki her bir firma ayrı ayrı Avrupa ülkelerinde 100 milyon $’lar düzeyinde yatırımla veri merkezleri açtılar. Bize de hizmeti bu ülkelerden veriyorlar. Tabi oraya giden Facebook, Google trafiğimiz için para ödüyoruz.
Kavşak kurulması yatırım çekmek için de önemli.
- Politik güç anlamına gelir
Dünyanın verilerinin geçtiği bir nokta olmak, eskinin İpek Yolu yerine "Digital İpek Yolu" haline gelmek demek. Türkiye açısından önemini anlamak için, 4 yıl önce yaptığımız bir söyleşiyi yeniden okursanız, Azerbeycanlıların bu konuya nasıl önem verdiğini göreceksiniz [5]
Amerikalı danışman James Cowie, kendisine “biz bölgenin 'bilgi kavşağı' olabilir miyiz?” diye soran Azerbeycan’lılara Bakü'de yaptığı bir konuşmada, "bölgenin doğal kavşağı İstanbul'dur" demişti. Röportajımız sırasında ise bölgede İran’ın Avrupa’ya trafiğini Ermenistan üzerinden taşıdığına dikkat çekmişti. [5].
Dünyanın verisinin geçtiği bir kavşak olmak, ne kadar önemli takdiri okuyucularımıza bırakıyoruz.
- Para kazanmak anlamına geliyor
Bugün Avrupa ve ABD'nin, Japonya, Çin, Ortadoğu, Hindistan gibi yerlere olan internet trafiği genellikle denizaltı kabloları ile gidiyor. Bunlar çok dengeli hatlar olmadığı halde (denizaltı koşulları nedeniyle zaman zaman kopuyorlar) böyle bir kavşak olmadığı için ana erişim hatları olarak kullanılıyorlar.
Türkiye açısından bakarsanız, İstanbul ve Ankara'da kurulacak olan kavşaklar aynı zamanda dünya operatörlerinin trafiklerini taşıyacakları ve kira ödeyecekleri bir nokta olabilir. Bugün dünyada 25 kadar global taşıyıcı firma var. Bunları buraya çekmemiz durumunda, bırakın maliyet tasarrufunu, aynı zamanda ülke olarak para kazanmak da mümkün hale gelecek.
- ÜLKE (VERİ) GüvenliĞİ açısından önemli
IDN'ler --öncekiyıllarda ülkemizin uğradığı benzeri-- dDOS ya da diğer siber saldırıların durdurulabileceği bir ön cephe görevi görüyor. Bu noktadaki güçlü kapasite saldırıların engellenmesinde ve yönünün değiştirilmesindeönemli bir fonksiyon üstleniyor [4].
Diğer taraftan, Türkiye’nin verilerinin yurtiçinde kalması da, siber güvenlik anlamına geliyor.
- Gecikmeler (latency) azalıyor
Gitgide önem kazanan bir özellik "latency" olarak tanımlanıyor. Yani "gecikme süresi". Yani verilen komutun ilgili yere ulaşması için gereken süre. Başka bir deyişle yolda geçen süre. Uydularda bile latency'yi azaltacak çalışmalar yapılırken, bir şebekeden diğerine geçerek giden bir trafik yerine, gideceği yere en kısa sürede gidebilecek bir komut tabi ki daha hızlı ve de artık gerekli olacaktır.
Bunun önemini otonom araçlar, IoT cihazların yaygınlaşması, otonom araçların kontrolü ve 5G ile birlikte görüyor olacağız. Artık gecikmenin önemi çok daha büyüyor. Dolayısıyla hızın arttırılmasında, trafiğin bu şekilde rahatlatılması buna da önemli bir katkı sunuyor.
- Teknolojik Bilgi Birikimi (Knowhow) önemli
Tabi bir de, böyle bir trafiğin ülkemizi kavşak haline getirmesinin sağlayacağı güçlü "knowhow" durumu söz konusu. Yani erişim hatları ve güvenlik üzerinde önemli bir bilgi birikimi olacağı aşikâr. Siber saldırıların çok büyük olduğu bugünlerde, teknik altyapı bilgisinin yükselmesinin önemini takdir edersiniz.
Velhasıl IDN önemli bir altyapı bileşenidir ve ülkemizde bugüne kadar geciktirilmiştir. Geciktiren kim ise, onlar kendi menfaatleri uğruna ülkenin menfaatini geriye atanlardır. “1-2 şirket para kazanacak” vizyonsuluğunu taşıyanlar, endüstrinin rahatlamasını, gelişmesini ve giderek de Türkiye'nin geleceğini düşünmüyor durumundalar.
Durum Özeti;
- Türkiye’de operatör bağımsız IDN Kurulmalıdır.
- Fiber altyapıda acilen yatırım yapılmalıdır.
- Sektörün bileşenleri, bir firmayı değil, ülkeyi düşünecek şekilde yeniden planlanmalıdır.
[1] <a href=https://21yyte.org/tr/merkezler/islevsel-arastirma-merkezleri/is-gelistirme-ve-stratejik-yonetim-arastirmalari-merkezi/turk-bilisim-sektorunun-ulkeye-katkisi-nedirtarget=_blank>Türk Bilişim SektörününÜlkeye Katkısı Nedir?</a>
[2] <a href=https://www.linx.net/target=_blank>LINX</a>
[3] <a href=https://turk-internet.com/benim-guzel-ve-yalniz-ulkem-linx-in-dusundurdukleri/target=_blank>Benim Güzel ve Yalnız Ülkem (LINX’in Düşündürdükleri)</a>
[4] ASN = Autonomous System Number = IANA (Internet Assigned Numbers Authority) tarafından servis sağlayıcı firmalara tahsis edilen IP bloklarıdır. Yani internet üzerinde yer alan networkleri tanımlar.
[5] <a href=https://turk-internet.com/james-cowie-iran-ve-irak-ermenistan-uzerinden-sofya-ya-ve-avrupa-ya-baglaniyor-turkiye-oyun-disi-kaliyor/target=_blank>James Cowie ; İran ve Irak, Ermenistan Üzerinden Sofya’ya ve Avrupa’ya Bağlanıyor, Türkiye Oyun Dışı Kalıyor</a>
[6] <a href=https://turk-internet.com/2013-biterken-internete-bir-bakis-3-yildir-istanbul-da-bir-metre-bile-yasal-kazi-yapilamiyor-fiber-dosenemiyor-1/target=_blank>2013 Biterken İnternete Bir Bakış; 3 YıldırIstanbul’da 1 Metre bile Yasal Kazı Yapılamıyor, Fiber Döşenemiyor – 1
