Herkesin kullanabileceği ve ölçeklendirilebilir bu yeni web teknolojisi ile sağlanan bu iki yönlü iletişim "sosyal medya" olarak adlandırılmaktadır[1]. İnternet birkaç merkezi unsura sahiptir. İlki "DNS Root Zone" adı verilen www.21yyte.org.tr gibi web sitesi adresi ya da domain (kimlik) adıdır. Bu adres belirli bir sahiplik edinmek ve tekrarları önlemek için lazımdır. İkincisi ise tıpkı bir telefon numarası gibi olan IP adresidir. Bu numaralar bir bilgisayara başka bilgisayarlar tarafından ulaşmak için gereklidir. 1998 yılından beri bu iki hizmet Kaliforniya'daki ICANN[2] tarafından sağlanmaktadır. ABD, 1960'lardan beri bilgi sistemleri üzerinde çalışıyordu ama 1990 yılında www'yi (World Wide Web) geliştiren İngiliz bilgisayar mühendisi Tim Berners-Lee oldu. 1992 yılında 50 adet olan web sitesi sayısı 2012 ortasında 377 milyona ulaştı. 1995 yılında dünyada sadece 16 milyon internet kullanıcısı varken şimdi 2.28 milyar kişi kullanmaktadır[3]. CIA'nın sosyal medyayı takip ettiği merkez aslında 2001 sonrasında terörle mücadele ve kitle imha silahlarının yayılmasının önlenmesine yönelik olarak kurulmuştu. Ancak İran'daki 2009 seçimlerinde protestocuların twitter kullanımının artması üzerine merkez sosyal medyayı takip ve ayaklanmacıları izleme işine kaydı. Bu makalede 2008 yılından beri gelişen istihbarat ve sosyal medya ilişkisini Arap hareketleri üzerinden inceleyeceğiz.
Batı İstihbaratı Nasıl Çalışır? Libya Örneği…
Washington, Cezayir'deki Selefi grup (GSPC), Libya'daki Libya İslamcı Savaş Grubu (LIFG[4]), Müslüman Kardeşler gibi örgütlerle sözde savaşmakta ama aslında el altından işbirliği yapmaktadır. Libya'daki ayaklanmanın arkasındaki Kurtuluş İçin Ulusal Cephe'nin kilit Libyalı üyeleri Amerikanın demokrasi geliştirme kurgusunun merkezindeki Ulusal Demokrasi Vakfı'nın (NED[5]) üyeleri idi. Libya'da rejim değişikliği için uzun süredir konferanslar ve planlama çalışmalarına katılmışlardı. Libya'da Ulusal Geçiş Konseyi kurulması ile ilgili ilk çalışma 1994 yılında ABD'nin meşhur think-tank merkezi CSIS tarafından yaptırılmıştı[6]. Bu konferansa katılan Şamis Aşur, 2005 yılında Libya'da rejim değişikliği için Londra Konferansı'na katıldı[7]. Şamis, Sudan'da 1981 yılında kurulan Libya Kurtuluş İçin Ulusal Cephe'nin kurucu üyelerinden, Libya hükümeti ve Interpol tarafından yıllardır aranan[8] ve aynı zamanda NED'in Libya forumunun direktörü ve NED'e bağlı Akhbar web sitesinin editörü idi. Son dönemlerde Tripoli'deki rejim değişikliği konferanslarına katıldı ve 2011 yılında Londra'da Chatham House tarafından düzenlenen ve Tripoli'nin NATO desteğinde işgal planının görüşüldüğü toplantıya katıldı[9]. Ashur gibi Libya Kurtuluş İçin Ulusal Cephe üyelerinden olan Ali Abuzaakouk da NED üyesi idi ve 2011 yılında NED tarafından verilen Demokrasi Ödüllerinden birini almıştı[10]. Ashur gibi o da Interpol tarafından aranıyor ve NED'in Libya forumu direktörlerinden idi. Noman Benotman ise 11 Eylül 2001 öncesi LIFG'den ayrılarak NED içindeki Libya forumuna katılmış aynı zamanda El Cezire televizyonu haber ağında görev almıştı. Interpol tarafından aranan bu üç kişi de İngiltere'de sorunsuz bir şekilde yaşıyor NED vasıtası ile para alıyor, M16 ve CIA'nın Libya'da rejim değişikliği projesi için çalışıyorlardı.
Libya'daki savaşın muhalif kanadının askeri çatısını oluşturan Libya İslamcı Savaş Grubu (LIFG), CIA tarafından 1990'ların ortalarında Afganistan'da El Kaide ağının Libya kolu olarak kurulmuştu. 1990'larda CIA adına istihbarat görevleri alan ve El Kaide ile bağlantısı olan LIFG daha sonra İngiliz M16 için çalışmaya başladı. LIFG, Libya'daki laik rejime karşı savaşırken 1996'da Kaddafi'ye suikast girişiminde de bulunmuştu. 1997'de El Kaide, NATO'nun Yugoslavya'ya insani yardım harekâtında istihbarat görevi almıştı. Libya istihbaratının başı olan Mussa Kussa da LIFG ile işbirliği yapmış, istihbarat öncelikleri için CIA, M16 ve M15 ile bir araya gelmişti. Mussa Kussa, çift yönlü bir ajandı ve Batı adına 10 yıldır Doğu Libya'daki ayaklanma potansiyelini canlı tutuyordu. ABD Dışişleri Bakanlığı'nın 2008 yılı raporuna göre; Libya, ABD ve uluslararası toplumla işbirliğine devam ediyordu[11]. Böylece CIA, 2009 yılında Libya'da bir istasyon açmış ve terörle mücadele programı başlatmıştı[12]. Bu programdan yararlananlar da tabii ki Kaddafi'ye karşı ayaklanmanın lideri olan LIFG oldu. CIA ve M16 ile isyan provaları yapıldı ancak medya LIFG'nin dağıtıldığı söylenmişti. Mussa Koussa, Tripoli'ye ilk girenlerin başında idi. İsyan esnasında LIFG'ye verilen örtülü desteği Moussa Koussa organize etmişti. Haziran 2011'e kadar BM GK'nın terörist grup listesinde olan LIFG, 21 Haziran 2011'de birden listeden çıkmıştı. LIFG'nin lideri Abdul Hakim Belhhadj Afganistan'daki CIA kampında eğitim almış, uzun yıllar CIA vasıtası (asset) olarak çalışmış ve Libya'daki harekata komuta etmişti[13].
Libya harekatı esnasında adlarına özgürlük ve insan hakları istenen, BM'nin sivil toplum diye korumak istedikleri LIPG'nin NATO Özel Kuvvetleri ile birlikte çalışan elemanları idi. El Kaide uzantısı İslamcılar demokrasi adına isyanının belkemiği idi[14]. NATO elemanları ise ya makineli tüfeklerin başında ya da kamyonetlerin içinde idi. Batının elemanlarının medyaya yansımamaları için özel tedbir alınmış, isyancılar ile aynı kıyafeti giymişlerdi. Bunlar genellikle ABD Deniz Kuvvetleri SEAL timleri, İngiliz SAS kuvvetleri ve Fransız lejyonerlerinden oluşmakta idi[15]. Geri kalanlar eğitimsiz, korku ve merakla bir araya gelmiş halk kitlesi idi. Bu bir ülkenin işgal edilmesi için iyi planlanmış bir askeri harekât ve istihbarat operasyonu idi. NATO Koalisyonu ülkeleri Cihatçıları silahlandırılırken, Suudi Arabistan tanksavar ve hava savunma füzeleri gönderiyordu. Kaddafi bizzat Batılılar tarafından NATO'nun işlediği suçların kolayca örtülmesi için öldürüldü. Uluslararası Ceza Mahkemesi (ICC[16]) sadece zayıf ülkelere karşı kullanılmaktadır. ICC'nin davaları medya raporları ve yalanlarına dayandırılmaktadır. Örneğin Libya'da NATO tarafından öldürülen 6.000 kişi ile ilgili kanıtı kim verecektir. Kaddafi, mahkemeye gitse idi Washington ve NATO'nun tüm yalan ve suçları açığa çıkacaktı. Cinayetler bu nedenle sadece Kaddafi ile sınırlı kalmadı; oğullarından Moutasim hapishanede bir hafta işkence edildikten sonra öldürüldü. Ayaklanma sonrası tarafların arasında anlaşma sağlamaya çalışan Libya Kabile Konseyi Başkanı Şeyh Ali de evinde öldürüldü[17].
Batı medyası savaşın ana unsuru idi; NATO'nun savaş suçları karartılırken, halkın NATO'ya kitlesel direnişinden bahsedilmedi. Uluslararası kamuoyuna, özgürlük ve demokrasi taraftarı isyancıların hikâyeleri anlatıldı. Gerçekte kimse insani yardıma karşı çıkmadığı halde her yer bombalandı. Gerçeği yok etmek medyanın işi idi. Gerçekler ters döndürüldü, yalan gerçek oldu. Tripoli'de gerçekleri söylemek isteyen muhabirler tehdit edildi. 31 Mart-27 Ağustos tarihleri arasında NATO, 20.633 sorti icra etti, bunların 7.768'si bombalama sortisi idi. 50.000 füze ve roket insanların ve ülke varlıklarının üzerine atıldı. Sadece Tripoli'de 20-26 Ağustos tarihlerinde 3.000 kişi öldürülürken NATO özel kuvvetleri hedef gösteriyordu[18]. Medya NATO'nun öldürdüğü sivilleri göstermek yerine Kaddafi'nin yüzme havuzunu, bayan korumalarını ve kozmetik plastik ameliyatını haber yaptı[19]. Tripoli'yi ele geçirenler El Kaide'nin eski adamları idi. Şu anda Libya; kabile, bölgecilik ve siyasi eğilime göre bölünmüş durumdadır. Darnah'ta İslami bir emirlik kuruldu. Yeni savaş ağaları ortaya çıkmaktadır. Bu yüzden Amerikan birlikleri Tripoli ve Bingazi'de konuşlanmıştır. Libya'nın parçalanmasının Güney Sudan ve Kenya'ya yansıması söz konusudur. Bu yüzden Amerikan birlikleri Uganda'ya gönderildi. Batılılar daha Libya düşmeden petrol sözleşmelerini Ulusal Geçiş Konseyi ile yapmışlardı. Yeni Libya'da ise farklı grupları bir diğerine karşı denge unsuru olarak kullanmak istemektedirler. Acı gerçek, Ortadoğu'dan Orta Asya'ya hatta Afrika'ya kadar Batı ittifakının (CIA, M16 ve Mossad) kendi eli ile eğittiği ve donattığı İslamcıları, Terörizme Karşı Küresel Savaş'ta kullandığıdır
Sosyal Medya ve İstihbarat
Son yıllarda sosyal medya yolu ile duyarlılık ve ruh hali analizi savunma ve istihbarat kurumlarının ana görevlerinden biri oldu. Ocak 2009'daki Obama'nın açış konuşmasından beri sosyal ağlar, bloklar, online kaynaklar taranarak bu alanda çalışmalar yapılmaktadır. Twitter, insanlar için çok şey ifade etmesinin yanında özellikle bilim adamlarının dil, sosyoloji ve psikoloji çalışmaları için altın madeni değeri taşımaktadır çünkü gerçek zamanlı dil verisi analizi sağlamaktadır. Uzun zaman alıcı anketler ve diğer metotlar yerine sosyal bilimciler twitter üzerinden sınırsız bilgiye erişmektedir. Örneğin Teksas Üniversitesi'nde bir grup dilbilimci ve sosyal psikolog twitter üzerinden Arap hareketleri ile ilgili özellikle Mısır ve Libya için duyarlılık analizi yaptı. Kaddafi'nin ölümü öncesi ve sonrasında tweet'ler Arapçadan İngilizceye otomatik olarak tercüme edilerek metin-analizi bilgisayar programına aktarıldı[20]. Twitteroloji adı verilen bu çalışma şimdi küresel ölçekte çeşitli halkların ruh halinin analizinde kullanılmaktadır. Duygusal toplumlarda tweet'lerde yer alan ifadelerin ne kadar anlamlı ya da ciddi olduğu bir eleştirisi konusudur. Ancak, Twitteroloji uzmanları önemsiz gibi görülen bu haberleşmeden sosyal etkileşimlerin arkasındaki gerçekleri bularak ciddi bulgulara ulaşacaklarını düşünmektedirler.
İstihbarat genellikle uluslararası ilişkilerin görünmeyen boyutu olarak tanımlanır. Batının en önemli tuzaklarından birisi örtülü amaçları için teknolojinin bazı ülkelere götürülmesi ve böylece önemli bir vasıta elde edilmesidir. Örneğin Guatemala'ya yardım adı altında verilen bilgisayar sistemleri ile terör örgütü ilan edilmiş olan direniş hareketinin haberleşmeleri izlenmiş ve çökertilmişti. Facebook dünyanın en büyük sosyal ağı olup, kullanıcılarının %70'inden fazlası ABD dışındadır. 2010 yılı itibarı ile 500 milyon kişi Facebook kullanmakta idi. Facebook'u üç temel işlevi; başka insanları tanıma fırsatı, kendi görüşlerini anlatma ve son olarak başkalarının nasıl düşündüğünü, neye dikkat ettiğini anlama imkânı yaratmasıdır[21]. Sosyal ağ bu üç işlev ile kişiden kişiye temas sağlamaktadır. Facebook'un en ilginç kullanım alanlarından birisi siyasi amaçlı sosyal eyleme geçirme özelliğidir. Kolombiya'da FARC terör örgütünden İngiltere'de banka ücretlerine karşı protestolara kadar halk hareketleri Facebook ile tetiklenirken, Obama başkan olduğu seçim kampanyasında altı milyon destekçisine Facebook üzerinden politikalarını ve seçim faaliyetlerini iletmişti. Saddam'ın yakalanmasında ipuçları eski korumalarının Facebook sayfalarının takip edilmesi ile sağlanmıştı. ABD, Anavatan Güvenliği Bakanlığı (DHS[22]) sosyal ağları ilgi duyulan konuya göre izlemek için bir Sosyal Ağ İzleme Merkezi (SNMC[23]) kurdu. Kamu diplomasisi açısından bu ağın etkin olarak kullanılması; gerçekçi olma, gerçek ilişkilere dayalı bir toplum yaratma ve itimat edilir olma kabiliyetinize bağlıdır.
Google; MI5, MI6 ve GCHQ gibi İngiliz istihbarat teşkillerinin ana bilgi kaynağı arasındadır. Özellikle google haritaları ve sokak manzaraları cimri İngilizler için hazır ve bedava istihbarat kaynağıdır. Uydu kullanmak gibi pahalı yatırımlar yerine açık kaynaklardan istifade etmek İngiliz istihbaratının önceliği oldu[24]. Web ve google casuslar için çıtayı yükseltti. İstihbarat kullanıcıları online olarak bilgiyi çabuk aldıklarından aynı şeyi casuslardan istemektedirler. Pek çok ajan ise online olarak bilgi toplarken, birbirleri ile karşı karşıya olduğunun ya da izlendiğinin veya iz bıraktığının farkında değildir. Bu da karşı-espiyonaj alanında ciddi bir problemdir. Siber suçlar, siber espiyonaj ve siber saldırılar ise artık fiziksel altyapıya da zarar verebilecek bir boyuta ulaşmıştır. İnternet güvenliği alanında artık okul çocuklarına bile eğitim verilmesi ihtiyacı ortaya çıkmıştır. 6.9 milyar nüfusu olan dünyada 5 milyardan fazla cep telefonu kullanılmakta, nüfusun yarısı en az bir telefon kullanmaktadır. 2010 yılından Fas'tan Bahreyn'e Arap dünyasında görülen ve bugün de devam eden hareketlerin arkasındaki sosyal medya katkısı şüphesizdir. Arap sosyal medya siteleri, bloglar, online videolar ve diğer dijital platformlar Arap dünyasına ifade özgürlüğü, birlik ve açıklık söylemleri ile giriyor. Dünya genelinde internet kullanıcısı sayısı 2010 sonunda 2 milyar kullanıcıyı aşarken[25], sosyal medya ve artan vatandaş angajmanı ile Batılılar 2015 yılına kadar 100 milyon Arap'ı kendi şebekeleri içine çekmeyi umuyorlar[26].
Sosyal Medya Kullanımında Teknolojik Arayışlar
2008 yılında ABD Ulusal İstihbarat Direktörü (DNI), Çok Gizli/SCY kleranslı kullanıcılar için "A-Space" adı verilen facebook veya MySpace benzeri bir ortam oluşturulması çalışmasını başlattı[27]. Bugün çoğu kullanıcılar için A-Space bir başarı olarak görülmektedir. Savunma Bakanlığı ise istihbarat toplumuna entegre olmak için 20.000 terminali olan Köprü program hazırladı. Bu programdan halen istihbarat teşkilleri çeşitli araştırma çalışmaları için istifade etmektedir. Köprü aynı zamanda büyük şirketler ile istihbarat toplumunun ihtiyaç duyduğu teknolojiler konusunda iletişim imkânı sağlamaktadır. Savunma Bakanlığı İstihbarat Teşkilatı (DIA) içinde DoDiis çalışma istasyonu çok kullanılan bir sitedir. Savunma Bakanlığı Araştırma Projeleri Ajansı (DARPA[28]), Stratejik İletişimde Sosyal Medya (SMISC[29]) programı kapsamında yeni bir sosyal medya teknolojisi peşine düştü. Bu teknoloji ile Pentagon, sosyal ortamda kafes şeklinde örülmüş irtibatlar ile sürekli genişleyerek istihbarat oyununda hızını artırmak istemektedir. Böylece fikirlerin oluşması, gelişmesi ve yayılması takip edilecek, dilbilimi ile dezenformasyon tespit edilecek, geleceğe dönük tahmin yapmak için duyarlılık analizleri ve fikir araştırmaları yapılacak (örneğin yeni bir ayaklanma nerede çıkabilir), siber ortamdaki tehditler tanımlanacaktır[30]. Bu alandaki çalışmalar yıllardır özel sektör tarafından geliştirilmektedir.
Ağustos 2010'da DARPA, analizcileri toplayarak sosyal medyanın stratejik iletişimde kullanılması için araştırma çalışmaları başlattı. DARPA, 42 milyon dolarlık bir fon dâhilinde mesaj-takipçilerini (memetrackers) bilim, aletler ve sistemler konusunda devrimsel gelişmeler yapmak üzere yeni yaklaşımlar için görevlendirdi[31]. Henüz emekleme aşamasında olan mesaj-takipçiliği ile twitter ve benzeri yollarla önemli gelişmelerin yükselme ve düşüşe geçme trendi takip edilecektir. En önemli sorun tüm verileri incelemek yerine örneklerin en iyi şekilde seçilmesidir. Normal araştırmalar bölge içinde dengeli bir şekilde seçilmiş 1.000 kişi üzerinden yapılmaktadır. Ancak bu online bir ortamda zordur çünkü örneğin Facebook'taki 750 milyon kişi ya da twitter'da 250 milyon kişi içinden seçim yapmak zorundasınızdır. Duyarlılık analizi için sadece ne hissettiği değil, ne düşündüğü de önemlidir ve derinlemesine bir araştırma için çeşitli dillerde ve konularda diyalog için çeşitli iletişim (blog, sohbet vb.) yöntemleri kullanılmaktadır. İstihbarat Araştırma Merkezi (IARPA) ise sosyal medya takibinde dil problemlerini çözmek için yeni bir program geliştirmektedir[32].
ABD istihbarat toplumu tarafından kullanılan uGov e-mail domain çeşitli istihbarat kurumları arasında işbirliği sağlamak için düşünülmüştü ama gelen şikâyetler üzerine güvenlik nedeni ile 2009 yılında kapatıldı. İstihbaratta "bilmesi gereken" prensibinin yerini artık "paylaşma gereksinimi" kültürü aldı. Ancak analitik kabiliyetler artarken güvenlik tersine çalıştı. uGov ve Intellipedia, 11 Eylül sonrası ABD'nin özellikle analizcilerin etkinliğini artırmak için istihbarat "Analitik Dönüşüm" yaklaşımının bir parçası idi[33]. uGov'un kapanması Intel-link, Intellipedia ve benzeri hizmetleri etkilemeyecektir. Herhangi bir istihbarat teşkilindeki biri kullanıcı ismi ve şifre ile girip, Wikipedia gibi Intellipedia'da sayfaları doldurmakta, böylece analizde kurumlar arası işbirliği imkânı ortaya çıkmaktadır. Intellipedia, devletin istihbarat Wikipedia'sıdır. Ancak kullanılan bilgi geleneksel tarzda kurumsal bir ürün değildir ve ürünün bir parçasını temsil etmektedir. Yani örneğin İranlı bir lider ile ilgili bilgi istenecekse teşkilattan yarı bir istek yapılmalıdır. Verilecek rapor diğerleri ile bir arada çalışmayan bir analizciden gelecektir. Eğer bütün teşkillerin katkısı için bir Ulusal İstihbarat Değerlendirmesi (NIE[34]) istenirse bu rapor istihbarat teşkilleri arasında daha az işbirliği daha çok rekabet ile hazırlanacaktır. Bu olumsuzluğu aşmak için "şeffaf gözden geçirme" adı verilen bir yöntem geliştirilmiştir[35]. Amaç işbirliği ve teşkilat denetimi arasındaki duvarı aşmaktır. Bu yöntemde istihbarat teşkillerinden raporun her sayfası için onay ya da değişiklikler alınmakta, bir sayfa bitmeden öbürüne geçilmemektedir. Böylece toplamda daha güvenilir bir ürüne ulaşılmaktadır. Raporun içinde itirazlar vardır, gerekmedikçe konsensüse zorlama yoktur.
Sonuç Yerine; Türkiye'nin Yapması Gerekenler
Türkiye'de, 34 yaşının altında 35 milyon internet kullanıcısı bulunmakta ve bu kişiler internette Avrupa'dan üç kat daha fazla zaman geçirmektedir. Türkiye, facebook kullanımında ilk 5'te, twitter kullanımında ise ilk 10'dadır. Avrupa'da kredi kartı kullanımı ortalama yüzde 50 iken Türkiye'de yüzde 60'dır[36]. Türkiye hiçbir sübvansiyondan yararlanmayan 200'den fazla televizyon kanalına, 1000'den fazla radyoya, çok başarılı bağımsız prodüksiyon şirketlerine sahiptir. Türkiye, sahip olduğu eğitimli insan kitlesi ile sosyal medyayı çok çabuk bir şekilde özellikle stratejik iletişim ve kamu diplomasisi alanında bir vasıta haline getirebilir. Bunun için her şeyden önce gerekli politika ve stratejiler kapsamında kurumsallaşma ve ülkeye has teknolojik kapasiteye ihtiyaç vardır. Son yıllarda ulusal güvenlik, yumuşak güç ve kamu diplomasisi alanındaki bilinçsizlik Türkiye'nin içinde de kötü amaçlı pek çok örtülü kurgunun ülke içinde ve dışında kurgulanmasına imkân sağlamıştır. Sosyal medyanın kontrolsüz bir biçimde büyümesi de tehlikeli bir potansiyel oluşturmuştur. Türkiye'nin de bu süreçte ulusal egemenliğinin kayan parametrelerini yeniden düzenlemeye, ulus-devlet yapısının dokularını yeniden güçlendirmeye ve nihayet Batılı sivil müdahale sistemi ile mücadelede koruyucu bir mekanizmaya ihtiyacı vardır.
* İstanbul Aydın Üniversitesi Ulusal Güvenlik ve Strateji Merkezi Müdürü, This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
[1] Alex Howard: How Governments Deal With Social Media, (Aug 9 2011).
[2] Internet Corporation for Assigned Names and Numbers.
[3] Charles C. W. Cooke: U.S. Protects the Internet, National Review, (May 31, 2012).
[4] Libyan Islamic Fighting Group.
[5] National Endowment For Democracy.
[6] Center for Strategic and International Studies (CSIS) conference: "Post-Qaddafi Libya: The Prospect and the Promise." (1994)
[7] The National Conference of the Libyan Opposition, "The National Accord: The National Conference of the Libyan Opposition, London, 26th June 2005," 2005.http://www.libya-nclo.com/English.aspx
[8] Interpol Wanted Notice for Ashour Al-Shamis:http://www.interpol.int/Wanted-Persons/%28wanted_id%29/2001-50173
[9] Foreign and Commonwealth Office (U.K.), "Chatam House event: the future of Libya," June 2011:http://www.fco.gov.uk/en/global-issues/mena/libya/future-of-libya-chatham-house/
[10] National Democracy for Democracy, "2011 Democracy Award Biographies," June 2011: http://www.ned.org/events/democracy-award/2011-democracy-award/2011-democracy-award-biographies
[11] Christopher M. Blanchard, Libya: Background and U.S. Relations, US Congress Research Service, July16, 2010.
[12] Michel Chossudovsky: "Our Man in Tripoli": US-NATO Sponsored Islamic Terrorists Integrate Libya's Pro-Democracy Opposition, Global Research, (April 3, 2011).
[13] Libyan rebels at pains to distance themselves from extremists - The Globe and Mail, March 12, 2011
[14] Michel Chossudovsky: Global Research, August 28, 2011
[15] SAS 'Smash' squads on the ground in Libya to mark targets for coalition jets, Daily Mirror, March 21, 2011.
[16] International Criminal Court.
[17] Mahdi Darius Nazemroaya: NATO's Role in the Murder of Muammar Gaddafi, October 2011 Interview, Global ResearchDecember 5, 2011 Life Week Magazine (China), No. 44, Issue 655 - 2011-10-22"2w"
[18] Michel Chossudovsky "Our Man in Tripoli": US-NATO Sponsored Islamic Terrorists Integrate Libya's Pro-Democracy Opposition, Global Research, 3 April 2011.
[19] The Guardian, August 23, 2011.
[20] Ben Zimmer: Twitterology: A New Science?, The New York Times, (October 29, 2011).
[21] Lee Hudson Teslik: New Media Tools and Public Diplomacy, Interviewee: Elliot Schrage, VP of Global Communications, Marketing, and Public Policy, Facebook, Interviewer:, Associate Editor, CFR.org, (May 11, 2009).
[22] Department of Homeland Security
[23] Social Networking Monitoring Center
[24] Christopher Williams: 'Google effect' means spies work harder, says ex-GCHQ chief, (12 Nov 2011).
[25] "Arab Knowledge Report 2009, Toward Productive Intercommunication for Knowledge," Mohammed bin Rashid Al Maktoum Foundation and United Nations Development Programme, Arab Knowledge Report, October 2009, http://content.undp.org/go/newsroom/2009/october/the-arab-knowledge-report-2009-towards-productive-intercommunication-for-knowledge.en (accessed December 9, 2010)
[26] Wael Ghonim, Google Marketing Manager Middle East and North Africa, speaking at the first-ever organized Google Days event in Egypt on December 12, 2010, Arab Crunch, http://arabcrunch.com/2010/12/google-mena-ad-spending-is-between-110-130-million-usd-in-2010-100-million-arab-users-will-be-online-in-2015.html (accessed December 12, 2010).
[27] Marc Ambinder: Shutdown Of Intelligence Community E-mail Network Sparks E-Rebellion, (Oct 6 2009).
[28] Defense Advanced Research Projects Agency
[29] Social Media in Strategic Communication.
[30] Jared Keller: The Pentagon Enters the Social Web With a Call for Memetrackers, (Aug 2 2011).
[31] Jared Keller: How The CIA Uses Social Media to T rack How People Feel, (Nov 4 2011).
[32] Jared Keller: The Pentagon Enters the Social Web With a Call for Memetrackers, (Aug 2 2011).
[33] Marc Ambinder: Shutdown Of Intelligence Community E-mail Network Sparks E-Rebellion, (Oct 6 2009).
[34] National Intelligence Estimate.
[35] Marc Ambinder: Using YouTube To Push Intelligence Reform, (Jun 18 2009).
[36] Wall Street Journal: Türkiye Büyük Fırsatlar Ülkesidir, Hürriyet, (14.07.2012).
