Arap Baharının başlamasından bu yana geçen surede en önemli çatışma alanı Suriye’de yaşanan kriz ekseninde öne çıkmaktadır. Nitekim Türkiye ve Rusya’nın Suriye politikaları farklı olsa dahi, pek çok yaşanan sorunda ortak bir paydada buluşabilmiş ve ticari, siyasi ve sosyal ilişkilerini devam ettirebilmişlerdir. Ancak gelinen süreçte Rus uçağının  düşürülmesinin akabinde iki ülke arasındaki ilişkiler en gergin günlerini yaşamaktadır. Bu çalışmada kısaca öne çıkan krizler ve akabinde yaşanan olaylar incelenerek ilişkilerin tablosu çizilmeye çalışılacaktır.

Rusya-Türkiye İlişkilerinde Öne Çıkan Olaylar

Haziran 2012:22 Haziran 2012’de Suriye tarafından Türk jeti düşürülmüş, ancak Rusya’nın Suriye politikası hiçbir değişim göstermemiştir. Türk jetinin Suriye tarafından düşürülmesinden sonra Rusya Dışişleri Bakanı Yardımcısı Aleksandr Gruşko olumsuz senaryoların gerçekleşmesine neden olacak herhangi bir adım atılmamasını beklediklerini açıklayarak Suriye’nin yanında bir tavır sergilemiştir.[1] Bu süreçte Rus yetkililer, dış müdahalenin mümkün olduğu kadarıyla engellenmesine önem vermiştir.

Ekim 2012:10 Ekim gecesi Türkiye, askeri kargo taşıdığı şüphesiyle Moskova’dan Şam’a giden Suriye’ye ait sivil bir uçağı askeri jetler zoruyla Esenboğa Havalimanı’na mecburi inişe zorlamış ve ardından Türkiye-Rusya ilişkileri gerilmişti. Uçak krizinde adı sıkça geçen Rusya'nın askeri ihracat şirketi Rosoboron export uçakta kendilerine ait bir kargo bulunmadığını belirtmiştir.[2]Almanya Dışişleri Bakanı Guido Westerwelle de Der Spiegel’e verdiği röportajında, Ankara’nın Amerikan istihbaratının bilgilendirmesi sonrasında uçağı indirdiğini ifade etmiştir.[3] Türkiye’nin malzemelere el koymasının ardından Rusya Dışişleri Bakanı Sergei Lavrov, Suriye krizi ve Ankara'da indirilen Suriye uçağıyla ilgili olarak Türkiye’nin, bu olayda Chicago Sözleşmesi'ne dayanarak hareket ettiğini[4] açıklayarak iki ülke arasındaki gergin ortamı bir anlamda yatıştırmıştır.

Kasım 2012-Aralık 2012: Kasım 2012 sonlarında Türkiye’nin NATO’dan Suriye sınırına konuşlandırılmak üzere Patriot füzeleri talep etmesi haberi gündeme gelmiştir. Bu sistemlerin Almanya ve Hollanda tarafından sağlanacağı duyurulmuştur.[5] Bu haber üzerine Rusya Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Aleksandır Lukaşeviç Türkiye-Suriye sınırının silahlandırılmasının bir alarm olduğuna dikkat çekerek Türk meslektaşlarına bölgede tehlike seviyesini arttırmak yerine etkilerini Suriyeli muhaliflerin üzerinde göstererek Suriye’de diyaloğun bir an önce başlaması çağrısında bulunmuştur.[6] Konu ile ilgili olarak Putin’in basın sözcüsü Dimitri Peskov ise iki ülkenin Suriye ve Patriotlar konusunda görüş ayrılıkları olsa da ama nihai amaçlarının aynı olduğunu ifade etti.[7] Sonuç olarak Rusya-Türkiye arasındaki ilişkiler yaşanan sorunlara karşın stratejik ortaklık ekseninde devam etmiştir.

Şubat 2013: Suriye Krizi bağlamına yaşanan sorunlara karşın Türkiye ve Rusya ilişkilerinde sert bir kırılma yaşanmamıştır. Bunlardan biri de Şubat 2013’te Şanghay İşbirliği Örgütü’ne Türkiye’nin katılma niyetini dile getirilmesidir. Konu ile ilgili olarak Russia in Global Affairs dergisi Genel Yayın Yönetmeni Fyodr Lukyanov Türkiye’nin ŞİÖ üyeliğinin fiiliyatta mümkün olabileceğini belirterek Türkiye'nin ŞİÖ üyeliğine Çin’in ‘Uygurlara yönelik destekten vazgeçmesi’ şartı koyabileceğine dikkat çekmiştir.[8]

Kasım 2013-Mart 2014: Ukrayna’da 22 Kasım 2013'te hükümetin AB Ortaklık Anlaşması'nı imzalamayı reddetmesi üzerine kriz süreci de başlamıştır. Ukrayna’da 2013 yılında başlayan kriz beraberinde, Rusya yanlısı ayrılıkçıların Kiev hükümeti ile çatışmasını ve Kırım’ın Rusya’ya katılmasına giden süreci ortaya çıkarmıştır. Bu süreçte Kırım Parlamentosu, 16 Mart 2014’te Rusya’ya bağlanmayı halk oylamasına götürme kararı alarak Kiev yönetiminden bağımsızlığını ilan etmiştir. Yapılan referandum ile ilgili başta ABD olmak üzere uluslararası hukuk kuralları ve BM tüzüğüne uygun olmadığı belirtilmiştir. Putin, Mart 2014’te Kırım Cumhuriyeti’nin resmen tanınmasına dair kararnameyi imzalamıştır ve Kırım’ın entegrasyon süreci başlatılmıştır. Bu süreçte Batı hızla Rusya’ya karşı ambargo uygulamaya başlamış ve düşen enerji fiyatları ile paralel olarak Rus ekonomisi büyük bir açmaza girerek, küçülmeye başlamıştır. Yaşanan bu krize karşın Türkiye ile Rusya ilişkileri bozulmamış,1 Aralık 2014’te Putin’in Türkiye’ye resmî bir ziyareti esnasında Güney Akım projesinin iptal edildiğini açıklanmış ve yerine alternatif olarak Türk Akımı Projesi ortaya konmuştur.[9]

24 Kasım 2015 ve Sonrası

Kasım 2015 tarihinde Rusya'ya ait Su-24 tipi savaş uçağının sınır ihlali yapması nedeni ile Türk F-16'ları tarafından düşürülmesinin ardından Türkiye-Rusya arasındaki ilişkiler hızla farklı bir boyuta yönelmiştir. Suriye konusunda farklı noktalardan sürece dahil olan iki ülke uçağın düşürülmesinin ardından Rusya hızla Türkiye karşıtı bir politikaya yönelmiştir. Nitekim 24 Kasım 2015 Rusya-Türkiye ilişkilerinde büyük bir dönüşüm yaratmıştır. 24 Kasım tarihinde düşürülen uçak ile ilgili olarak Genelkurmay Başkanlığı’ndan yapılan açıklamada uçağın beş dakika içinde 10 kez uyarıldığı belirtilmiştir.

Yaşanan kriz ile birlikte düşürülen uçağın rotası ve sınır ihlaline ilişkin iki ülke arasında harita krizi ortaya çıkmıştır. Bu kriz ile birlikte Rusya Devlet Başkanı Putin önemli açıklamalar ile bir anda iki ülkenin stratejik ortaklığını rafa kaldırılan tutumlara yönelmiştir. Devlet Başkanı Putin ‘in “sırtımızdan bıçaklandık”[10] açıklamasının ardından Türkiye'ye karşı yaptırımlar ardı arkası kesilmeden gelmeye başlamıştır. Böylece nerede ise yaşanan 4 yıllık kriz sürecince Türkiye-Rusya ilişkilerinden karşılaşılan tüm zorluklar tek bir dönemde biriktirilmiş ve kümülatif bir sonuç ortaya çıkarmıştır. Yaklaşık bir haftadır devam eden bu süreçte yaşananlara kısaca bakmak gerekir ise:

· Düşürülen uçağın ardından Türkiye ziyaretinin gerçekleşip gerçekleşmeyeceği merak edilen Rusya Dışişleri Bakanı Lavrov,  Türkiye'ye gerçekleştirmeyi planladığı ziyareti iptal etmiştir. Reuters'ın haberine göre ise Lavrov, "Türkiye'deki terör riskinin" Mısır’da düşürülen Rus yolcu uçağı karşılaştırması ekseninde "Mısır'dakinden az olmadığını" ifade etmiştir.[11]

· Rus uçağının düşürülmesinin ardından Devlet Başkanı Putin, Rusya'nın Suriye'nin Lazkiye kentindeki Hmeymim hava üssüne S-300 füze bataryaları gönderileceğini de belirtmiş, Savunma Bakanlığı da Rusya'nın üsse S-400 hava savunma sistemini de göndereceğini açıklamıştır. Ayrıca Kremlin Sözcüsü Dimitri Peskov, Rusya'nın Suriye'de Türkiye sınırına yakın bölgelerde IŞİD'i hedef alan hava saldırılarına devam edeceğini açıklamıştır.[12]

Kaynak: http://www.bbc.com/news/world-middle-east-34912581

· Basında yer alan haberlerde bu olayın daha öncesinde yaşanan ihlallere de yer verilmiş olup, Türk Hava Kuvvetleri'ne ait F-16 uçakları, 23 Mart 2014 tarihinde sınır ihlali yapan Suriye Hava Kuvvetleri'ne ait Mig-23 tipi uçağı vurduğu ve Türk savaş uçakları 16 Ekim'de Suriye sınırı yakınlarında Türk hava sahasını ihlal eden Rus yapımı bir İHA düşürdüğü belirtilmiştir.[13]

Harita I: Türkiye-Rusya Harita Krizi

Kaynak:http://www.businessht.com.tr/guncel/haber/1158410-rusya-ve-turkiyenin-yayinladigi-iz-analizleri-birbirinden-cok-farkli

· Rusya Devlet Başkanı Putin, Fransa Cumhurbaşkanı François Hollande ile Moskova’da yaptığı görüşme ardından Türkiye’nin, düşürülen uçağa ilişkin Rus uçağı olduğunu bilmemesinin mümkün olmadığını belirtirken, "Eğer bu Amerikan uçağı olsaydı Amerikan uçağını vurur muydunuz?” sorunu da yöneltmiştir.[14]

· Kriz noktasında Türkiye’ye uluslararası kamuoyunda yer alan destekler ve iki ülke arasındaki arabuluculuk faaliyetleri öne çıkmaya başlamış. Bu bağlamda NATO toplantısı akabinde Letonya Dışişleri Bakanlığı, Rusya'nın Türkiye'deki NATO hava sahasını ihlal etmesini kınamıştır.[15] Öte yandan Azerbaycan'da Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Rusya ve Türkiye arasında yaşanan gerginlikten rahatsızlık duyduğunu ve gerginliğin azaltılması için her türlü desteği vermeye hazır olduklarını açıklamıştır.[16]Ayrıca Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev de, düşürülen Rus jetiyle ilgili Ankara ve Moskova’nın ortak soruşturma komisyonu kurmasını çağrısında bulunarak, gelinen noktanın endişe verici olduğunu belirtmiştir.[17] ABD Başkanı Obama ise, Türkiye’nin her ülke gibi kendini savunma hakkı olduğunu belirterek iki ülke arasındaki tansiyonun düşürülmesi yönünde açıklama yapmıştır.[18]

· Cumhurbaşkanı Erdoğan, "Rusya'dan özür dilemeyeceğiz. Hava sahamızı ihlal edenler bizden özür dilemeli" açıklamasının akabinde Rusya Devlet Başkan Yardımcısı Yuriy Uşakov, Kremlin’in Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'dan gelen görüşme talebinin, Rus uçağının düşürülmesi konusunda özür dilenmemesi nedeniyle kabul edilmediğini ifade etmiştir.[19]

· Son olarak ise Rusya Türkiye karşı sert yaptırımlar uygulama yoluna gitmiştir. Yaptırımlara bakıldığında öne çıkanlar şu şekildedir: i) Türkiye'de üretilen belirli ürünlere Rusya'ya ihracatı geçici olarak sınırlamaya ve sıkı kontrole tabi tutuma, ii) Türkiye merkezli firma ve kuruluşların Rusya'daki faaliyetlerine sınırlama,iii)- Rus firmalar 1 Ocak 2016 tarihinden itibaren geçici olarak Türk vatandaşlarını işe alamayacak, iv)iki ülke arasındaki vizesiz seyahat uygulaması 1 Ocak 2016 tarihinden itibaren sona erdirilecek, v) Rus seyahat/turizm şirketlerinin Türkiye'deki tatil paketi satışlarının yanı sıra charter uçuşlar durdurulacak.[20]

Nitekim iki ülke arasındaki sorunların, düzelip düzelmeyeceğine dair Paris’te düzenlenen  21. İklim Zirvesi merak uyandırmakta idi. Ancak bu merakla beklenen bu zirveye karşın iki ülke arasındaki kriz kaldığı yerden devam etmekte. Putin, zirvede Erdoğan ile bir araya gelip, görüşmediklerini belirtmiş ve Paris'te yaptığı neredeyse tüm görüşmelerde,çoğu mevkidaşının en azından Türkiye'yi tehdit etmeyen bir Rus uçağını vurmanın tamamen lüzumsuz olduğu konusunda kendisi ile hem fikir olduklarını ifade etmiştir.[21] Son noktada Rusya ve Türkiye’nin stratejik ortaklık bağı, stratejik sorun yumağına evirilmektedir.