Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin 5 Ocak 2016 tarihinde Soçi’de, Alman Bild Gazetesi’ne verdiği demeçte; NATO’nun genişlemesi, yaptırımların rolü, uluslararası terörizm tehdidi, Kırım’ın ilhakı ve Avrupa’yla işbirliği gibi konularla ilgili fikirlerini dile getirdi. Aynı zamanda Rusya ekonomisine de değinen Putin,  GSMH’nın % 3,8 azaldığına,  üretimin % 3,3 gerilediğine, enflasyonun ise % 12,7 artış göstermesine rağmen Rusya ekonomisinin istikrar kazanacağını ve yükselişe geçeceğini belirtti.[1]

Küresel petrol fiyatlarındaki düşüş, Çin ekonomisindeki yavaşlama, ABD’nin doları kurtarma çabaları ve Rusya’ya karşı Batı’nın yaptırımları gibi gelişmeler sonucu yavaşlayan dünya ekonomisi, kırılgan Rusya ekonomisini olumsuz yönde etkilemiştir. Bu değerlendirmede Rusya’nın içinde bulunduğu ekonomik kriz çerçevesinde, makroekonomik sorunları ele alınacaktır.

Maden Kaynakları Sektöründeki Sorunlar

Rusya’nın önemli yere sahip olduğu dünya maden kaynaklarının durumu iç açıcı değildir. Rusya’nın dünya alüminyum piyasalarındaki payı % 7’dir.[2] 2006 yılı rakamlarına göre bir ton alüminyum fiyatı 2 bin ile 3 bin Dolar düzeyindeyken, 2008 yılı kriziyle beraber bu rakam 1.500 Dolara kadar gerilemiştir. Fu fiyatlar 2015’e kadar sabit kalmıştır. Kasım 2015’te Rusya’nın dev şirketi RUSAL bir ton alüminyum ihracatını ancak 1.400 Dolar değerinde gerçekleştirmeye başlamıştır.[3]

2014 yılında dünya nikel ihracatında % 23 payla birinci olan Rusya, nikel yatakları açısından % 10’luk bir payla dördüncüdür. 2014’de % 11 olan üretimini % 5’e kadar azaltmıştır.[4] Bunun sebebi ise yine dünya piyasalarında yaşanan fiyat düşüşleridir. 2007’de bir ton nikel 52.000 Dolarken, 2008’de bu rakam 9.000 Dolara düşmüş, 2009’da tekrar 20 000 Dolara kadar çıkmıştır. 2015’in başlarında 15.000 Dolar olan bir ton nikel, yılın sonuna fiyatlar 8.300 Dolara kadar gerilemiştir. 2016’da nikel fiyatlarının, dalgalı da olsa, ortalama 14.000 Dolar civarında seyredeceği tahmin edilmektedir.[5]

Bakır yatakları açısından % 5’lik payla dünya beşincisi olan Rusya, % 5’lik üretim payıyla yine beşinci sıradadır.[6] Ancak bir ton bakır iki kattan fazla ucuzlayarak 7.000 Dolardan 3.000 Dolara düşmüştür. Günümüzde ise bu rakam 4.500 dolar civarındadır. 2008-2009 krizleri döneminde 2.000 Dolardan 800 Dolara düşen platin, günümüzde 880 Dolar civarında seyretmektedir. 2014 yılında Londra borsasında 15.500 Dolar olan paslanmaz çelik, 2015’in sonunda 8.650 Dolara kadar düşmüştür.[7]

Maden kaynaklarına olan talebin azalması, buna bağlı olarak üretimin azalmasından kaynaklı gelirlerde yaşanan düşüş ve düşük fiyatların sabit kalmasının, er ya da geç üretimlerin tamamen durmasına neden olacağı belirtilmektedir.

Petrol Fiyatları Rusya Bütçesini Vurdu

Rus ekonomisini en olumsuz etkileyen petrol fiyatlarındaki düşüş olmuştur. 2013’te 2.095 trilyon dolarlık bir ekonomiye sahip olan Rusya’nın toplam ihracatı 523 milyar dolar değerindeydi. Bu tarihte ham petrol, petrol ürünleri ve doğalgaz ihracatını, toplam olarak, yaklaşık 356 milyar dolar değerinde gerçekleştirmekteydi. 2013’te sadece ham petrol ihracatından elde edilen 174 milyar dolar, GSMH’nın % 8,3’ünü, toplam ihracatın ise % 33,3’ünü teşkil etmekteydi.[8]

Ocak 2014’te bir varil Brent petrolün fiyatı 106 Dolardı. İhraç edilen bir varil petrolün gümrük vergisi ise yaklaşık 55 dolar değerindeydi. İhraç edilen her varil petrolden petrol şirketleri 51 dolar kazanırken, Rusya devleti 55 dolar elde etmekteydi. 2014’ün sonunda 70 Dolara kadar düşen petrol fiyatları, petrol vergilendirmesinde de düşüşe neden oldu. Vergiler, % 30 azaltılmasından sonra, varil başına 38 Dolar alınmaya başlandı. Petrol gelirlerinin Rusya’nın federal bütçesinin % 52’sini oluşturduğu, ayrıca ticaret dengesi ve GSMH’deki payı göz önüne alındığında, petrol fiyatlarındaki düşüşlerin Rusya ekonomisini derinden etkilediği anlaşılacaktır. 2015 yılının Ocak-Ağustos ayları arasında 58 Dolara kadar düşen petrol fiyatları Ağustos 2015’te 48 Dolara gerilemiştir. Artık petrol ihracatından elde edilen gelirler federal bütçenin en fazla % 20’sini oluşturmaya başlamıştır.[9]

Rusya Başbakanı Dmitri Medvedev’in de belirttiği gibi, Eylül 2015’te Rusya bütçesinin petrol ve doğalgazdan elde ettiği gelirler % 45 azalmış, ilk kez Rusya bütçesi 800 milyar ruble (12,5 milyar dolar) açık vermeye başlamıştır.[10]

Üstelik Brend petrolün fiyatı, 14 Ocak 2016’da Londra Borsası’nda, 2004’ten bu yana ilk defa, 30 Doların altına inmiştir.[11] Bu gelişme Rusya için hiç beklenmedik bir gelişme olmuştur. Bu durumla ilgili açıklama yapan Rusya Ekonomi Bakanı Aleksey Ulyukayev, petrol fiyatlarının 25 dolara kadar düşebileceği ihtimaline şimdiden hazırlanmaya başlandığını belirtmiştir.[12] Maliye Bakan Yardımcısı Maksim Opeşkin, petrol fiyatlarındaki düşüşün 3 ila 12 ay devam edebileceği endişesini dile getirmiştir.[13]

Azalan Altın Rezervleri

Putin Alman Bild Gazetesine verdiği röportajda Rusya ekonomisini değerlendirirken, ekonomik kalkınma programlarını hayata geçirmeye başladıklarını, bunun için gerekli kaynaklara sahip olduklarını söyledi. Konuşmasında; “Rusya Merkez Bankası yaklaşık 340 milyar dolar değerinde uluslararası altın rezervlerine sahiptir, yanılmıyorsam bu rakam 300 milyar dolara yakın da olabilir” şeklinde bir rakam veren Putin, “bir de hükümetin elinde 70 ve 80 milyar dolar olmak üzere iki farklı rezervi var” diye ekledi.[14]

Putin’in ülkesinin altın rezervleri miktarının ne kadar olduğunu bil(e)memesi ilginç bir durumdur. Belki de bilerek yanlış bilgi vermektedir. Putin, bir taraftan kötüleşen ülke ekonomisinden olumsuz etkilenen Rusya halkına umut vermeyi, diğer taraftan ise dış dünyaya hala güçlü ve dayanaklı olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır.

Eğer Putin’in ‘karar veremediği’ 40 milyar doları da hesaba katarak Rusya’nın altın rezervlerinin 340 milyar dolar olduğunu kabul edersek, buna Putin’in dile getirdiği Rus Hükümetinin elindeki 70 ve 80 milyar dolarlık iki kaynağı da eklersek (340+70+80), Rusya’nın toplam 490 milyar dolar değerinde altın rezervine sahip olduğu sonucuna varabiliriz.

Ancak her şey bu kadar basit değil.. İktisatçı kökenli Milletvekili Oksana Dmitrievna’ya göre Putin yanılmaktadır.Dmitrievna, Rusya Merkez Bankası rezervleri ile Hükümet rezervlerinin birlikte ülkenin ‘uluslararası’ altın rezervlerini oluşturduğunu ifade etmektedir. Dmitrievna ile aynı fikirde olan ekonomi uzmanı Stepan Demura da,hükümet bütçesi ve Rusya Merkezi Bankası’nın kontrolündeki kaynakların tamamının altın rezervleri sayıldığını belirtmektedir.[15]

Eğer ‘uluslararası’ ya da ‘nakit’ altın rezervlerinin bu tanımını göz önünde bulunduracaksak, buna ülkenin Merkez Bankası’nın ve hükümetinin elinde bulunan yüksek likiditeye sahip finansal varlıkların da (döviz, para, altın, özel borç hakları ve diğer rezervler) tamamını eklememiz gerekmektedir.

Dolayısıyla Rusya’nın altın rezervleri ile ilgili olarak Rusya Federasyonu Merkez Bankası’nın Ekim 2015’te yaptığı açıklamaya dayalı olarak, bu miktarın 377,4 milyar dolar değerinde olduğu anlaşılmaktadır.[16] Ancak Putin’in de vurguladığı gibi bu rakam 340 milyar, belki de 300 milyar dolara kadar düşmüş olabilir.

Rusya, tarihinin en yüksek altın rezervlerine Ağustos 2008’de sahip olmuştur. O tarihte bu rakam 598,1 milyar dolardı. Ancak 16 Ekim 2009’da bu rakam 423,4 milyar dolara kadar gerilemiştir. 2011-2013 yıllar arasında bu rakam 500 milyar değerinde seyrederken, 24 Ekim 2014’te tekrar 423 milyar dolara gerilemiştir.[17]

2014’te petrol fiyatları 100 doların üzerindeyken, 2015 yılında bunun 40-50 dolara düşmesi, 2014’te 423 milyar dolar olan altın rezervlerinin 2015’in sonuna gelindiğinde 300-340 milyar dolara kadar gerilemesine neden olmuş olabilir.

Demek ki dünya piyasalarına dolar üzerinden gerçekleştirilen petrol ihracatı doğrudan Rusya’nın altın rezervlerini etkilemektedir; petrol fiyatlarının düşmesinin dolar karşısında rublenin değer kaybetmesini doğrudan etkilemesi gibi..[18]

Küresel Sermaye Kaçışları

Rusya ekonomisini ayrıca ülkeden sermaye çıkışları da olumsuz yönde etkilemektedir. Bu durumda Batı’nın Rusya’ya uyguladığı ekonomik yaptırımların da büyük rolü bulunmaktadır.  

Rusya Merkez Bankası’na göre, 2015 yılının ilk dokuz ayında Rusya’dan 45 milyar dolar yabancı sermaye çıkışı yaşanırken, 2015’in üçüncü çeyreğinde5,3 milyar dolar dış yatırım gerçekleşmiştir. Ekonomi Bakanı Yardımcısı Aleksey Vedev’in açıklamasına göre ise 2015 yılında toplam 72 ile 87 milyar dolar arasında bir sermaye çıkışı yaşanmıştır. Rus Ekonomi Bakanı Aleksey Ulyukayev’e göre ise 2016 yılında Rusya’dan 80 milyar dolar sermaye çıkışı yaşanacaktır.[19]

Unutulmamalıdır ki dış yatırımların azalması veya ülkedeki sermaye çıkışlarının devam etmesi aynı zamanda teknoloji transferlerinin de gerçekleşmesini engellemektedir.

Sonuç

Görüldüğü gibi Rusya ekonomisi büyük sorunlar yaşamaktadır. Ülkenin makroekonomik sorunları Rusya’nın sosyo-ekonomik sorunlarının daha da artmasına neden olacaktır. Dünya ekonomisine entegre olmuş Rusya ekonomisi, küresel ekonomik dalgalanmalardan etkilenmeye devam edecektir. Petrol fiyatlarındaki düşüşler federal bütçeyi, bu kaynaklarla desteklenen Rusya sanayisini ve rubleyi olumsuz etkilemiştir. Dünya ekonomisindeki daralmalar, son birkaç seneden beri, petrol sektörünün dışındaki diğer bazı ağır sanayi sektörlerinde de sorunlar meydana getirmiştir. Batı’nın Rusya’ya karşı uyguladığı ekonomik yaptırımlar hem Batı’yla olan ticaretinde azalmalara, hem de ülkeden sermaye çıkışlarına neden olmuştur. Çin ekonomisinin yavaşlaması Rus-Çin ticaretini ve Rusya’nın Asya-Pasifik stratejisini de derinden vurmuştur. Hem enerji kaynaklarının beklenilen fiyatlar doğrultusunda ihracatının gerçekleşmeyecek olması, hem de umut edilen Çin yatırımlarının beklentileri karşılayamayacak olması, Sibirya bölgesinin kalkındırılmasını ve büyük projelerin hayata geçirilmesini engelleyecektir.

Uzun vadede Rusya ekonomisinde yaşanacak daralmalar ve olası krizler, Rus ekonomisinin alternatif çıkış yolları bulamaması durumunda iç siyasi muhalefetin artmasına neden olabilecektir. Dış ticaretin büyük bir kısmının hala Batı’yla gerçekleştiriliyor olması, ekonomik sorunların çözümü için Batı’yla tekrar işbirliği çabalarını artıracaktır. Ancak bu işbirliğinin gerçekleşmesi için ya Rusya dış politikasında bazı tavizler vermesi, ya da Batı’nın özellikle Avrupa güçlerinin karşılaşabileceği güvenlik ya da ekonomik sorunların çözümünde Rusya’ya ihtiyaç duyulması durumunda olabilir. Aksi takdirde ekonomisinin modernizasyonunu gerçekleştirememiş, Batı’dan dışlanmış ve Doğu Asya’ya entegre olamamış Rusya büyük ekonomik krizlerle karşı karşıya kalabilecektir.