Reform Gereksinimi

Tacikistan'da Dil Hakkında Kanun 22 Temmuz 1989'da kabul edilmiştir. Kanuna göre Tacik dili Tacikistan'ın devlet dili olarak belirlenmiş, Rus diline halklar arasındaki iletişim dili statüsü verilmiştir. Ayrıca ülke vatandaşlarına kendi aralarında iletişim dilini seçmekte serbestlik tanınmıştır. Aynı hükümler bağımsızlık sonrası kabul edilen yeni anayasada da yer almıştı. Anayasaya göre, ülke sınırları içinde yaşayan tüm halklar ve azınlıklar kendi dillerini serbestçe kullanabilecekler.[1] Bugüne dek Tacikistan vatandaşları resmî organlarla ilişkilerinde bu iki dilden – Tacikçe ve Rusça'dan birisini seçebiliyorlardı. Ayrıca hem Tacikçe hem de Rusça bilgi almak hakkına sahiplerdi. 1989 kanununa göre yargılama işlemleri, devlet organlarına yapılan başvurularda vatandaşlar Tacikçe'sinin yanı sıra Rusça, Özbek azınlığın yaşadığı bölgelerde (öncelikle Sogdi ilinde) ise Özbekçe'yi kullanma hakkına sahiptirler.

Cumhurbaşkanı Emamoli Rahmon 22 Haziran 2009'da yaptığı bir televizyon konuşmasında bir an önce yeni dil kanununun kabul edilmesi gerektiğini söylemişti. Şunu da vurgulamak gerekir; yeni kanunun kabul edilmesi son yıllarda Tacikistan'da yürütülen "millileştirme" politikasının bir aşamasıdır. Rahmon, 2007'deki konuşmasında, yurttaşların "kültürel köklere inmesi", soyadların belirlenmesinde Sovyetler öncesindeki uygulamaya geçilmesi gerektiğini vurgulamıştı. Bunun bir örneği olarak da kendi soyadından "ov" ekini atarak "Tacikleştirmiştir". Ayrıca doğum belgesi veren yetkili organlara bundan sonra Tacik soyadlarında Rusça'daki "-ov" ve "-ev" eklerini yazmalarını yasaklamıştı.[2] Yeni dil yasası 1 Ekim 2009'da Tacikistan parlamentosu alt kamarası "Devlet Dili Hakkında" Kanun tasarısını oylayarak kabul etmişti. 3 Ekim 2009'da yukarı kamara bu kanunu onaylamıştır. Oylama sırasında sadece Komünistlerin parlamento grubu aleyhte oy kullanmıştır. Kanun, 6-7 Ekim 2009'da cumhurbaşkanı tarafından imzalanarak yürürlüğe girmiştir.

Reform Neyi Öngörüyor?

Dil reformunun temel amacı Tacikçe'nin saygınlığını arttırmak ve Rusça ile paralelliği ortadan kaldırmaktır. Bu kanunun kabul edilmesi sonucunda Rusça, devlet ve yerel yönetimlerde kullanım alanından çıkarılacaktır. Bundan sonra devlet organlarına yapılan başvurular Tacikçe yapılacaktır.[3] Yeni kanuna göre tüm vatandaşların devlet dilini bilmeleri zorunludur. Tacikistan devlet organları ve Silahlı Kuvvetleri tam olarak Tacikçe'ye geçecektir. Eğitim dili, istisnasız olarak Tacikçe olacaktır. Ülke sınırları içinde faaliyet gösteren yabancı eğitim kurumlarında Tacikçe eğitim verilmesi zorunlu olacaktır. Badahşan ve Yağnobi azınlıkların kendi dillerini serbestçe kullanmaları ve geliştirilmesi, ayrıca Arap alfabesine dayalı eski Tacik yazısının öğretilmesi için gereken ortam oluşturulacaktır.[4] Kanunda, ülkede yaşayan diğer halkların ve etnik grupların eğitim dillerini serbest şekilde tercih edebilecekleri hükmü yer almaktadır. Bu ise Tacikçe eğitimin zorunlu olacağını öngören hükümle uyuşmamaktadır. Mülkiyet türüne bakılmaksızın tüm kurum ve kuruluşların isimleri sadece Tacikçe isimlerle adlandırılacaktır.[5]

Kanunda ayrıca söz konusu mevzuat hükümlerinin ihlalinden dolayı belli yaptırımlar öngörülmektedir. Kanun hükümlerinin ihlalinden dolayı sıradan vatandaşlar 700 somoni (yaklaşık 160 dolar) civarında bir cezaya çarptırılacaktı. Aynı ihlaller yetkili kişiler tarafından işlendikte bu ceza 1400 somoni (yaklaşık 320 dolar) olacaktır. Çok düşük gelir düzeyine sahip Tacikistan vatandaşları için bu müeyyideler azımsanmayacak meblağlardır.[6]

Dil Reformu Başarılı Olabilecek mi?

Gündeme geldiği ilk günden itibaren dil reformuyla ilgili tartışmalar devam etmektedir. Dil reformundan yana olanlar Rusça'nın yasaklanmasının söz konusu olmadığını vurgulamaktadırlar. Tacikistan Kültür Bakanlığından yapılan açıklamada, her durumda Rusçanın "milletler arası iletişim dili" olma özelliğini devam ettireceği ifade edilmiştir. Dil reformundan amaç, sadece "milli şuurun ve vatanseverlik duygularının geliştirilmesi"dir.

Bu süreçle ilgili bazı hususlar üzerinde durmakta yarar vardır.

1) "Rusça konuşan Taciklerin" karşılaşacağı zorluklar

Hali hazırda Tacikistan'da yeteri kadar "Rusça konuşan Tacik" nüfus bulunmaktadır. Bazı uzmanlar, yeni yasanın yürürlüğe girmesiyle birlikte ülkede yaşayan ve etnik kökeni Tacik olan yurttaşların en az dörtte birinin çevirmen yardımına başvuracaklarını dile getirmektedir. Tacikistan'da Ulusal Azınlıklar Birliği Başkanı Viktor Kim'e göre, en iyi halde bu rakam bir buçuk milyon olacaktır.[7] Fakat belirtilmesi gerekir ki bu yorumlarda "durumun vahameti" bir bu kadar abartılmıştır. Bugün itibariyle 7.5 milyon nüfusa sahip Tacikistan'da kent nüfusu %26 iken, kırsal kesim oranı %75'tir. Kırsal kesimde Tacikçe sorunu yokken, şehir nüfusunun da büyük çoğunluğu yine Tacikçe'yi bilmektedir.

2) Teknik yetersizlik

Bazı uzmanlara göre de Tacikistan, bu reforma hazır değildir. Bunun için gereken altyapı oluşturulmamıştır. Öncelikle diğer dillerdeki bilgi kaynaklarının Tacikçe'ye çevrilmesi gerekmektedir. Yeni uygulama özellikle sağlık sektörü çalışanları ve mühendisler açısından zorlaştırıcı bir durum ortaya çıkarmaktadır. Bunun için zamana ve kaynağa ihtiyaç vardır.[8] Fakat şu da unutulmamalıdır ki, Tacikistan'ın çok sınırlı kaynaklarıyla gereken altyapıyı hazırlayarak daha sonra reformu uygulamaya koymak gibi bir şansı yoktur. Burada takip edilmesi gereken yol dil reformu uygulamasını yürürlüğe koyarak gereken teknik sorunları süreç içinde çözmektir.

3) Azınlık haklarıyla ilgili ortaya çıkabilecek sorunlar

Yeni düzenlemeye karşı olanlar bu kanunun, etnik azınlıkların haklarını önemli ölçüde ihlal edeceğini ifade etmektedir. Ayrıca bu, Rusya'ya çalışmak için giden Tacikler açısından da olumsuz bir gelişme olarak görülmektedir.[9] Reforma ilişkin yapılan eleştirilerin azınlık haklarına ilişkin hassasiyetini anlamak gerekmektedir. Fakat nedense bu yorumlarda azınlık derken öncelikle %1-2 oranında Rusça konuşan nüfus gelmektedir. Oysa Tacikistan'da bugün toplam nüfusun %25'ine varan kalabalık bir Özbek nüfus yaşamaktadır. Tacikistan'da Tacikçe okulların yanı sıra Rusça, Özbekçe ve Kırgızca eğitim veren okullar da bulunmaktadır. Bundan sonraki süreçte Özbekçe eğitimin devam ettirilmesi konusunda sorun çıkmamasına özen göstermek gerekir. Ağırlıklı olarak Sogi (eski Leninabad) ilinde yaşayan Özbek nüfusun ana dillerini serbest kullanabilmeleri için bazı özel düzenlemelerin yapılması gerekmektedir. İslam Üniversitesi dışındaki tüm yüksek eğitim kurumlarında Rusça ve Tacikçe eğitim verilmektedir. Son dönemde Rusça konuşan nüfusun göç etmesi sonucunda Rusça öğretmen sıkıntısı yaşanmaktadır. Kırsal bölgelerde serbest Rusça konuşabilenlerin sayısı oldukça azalmıştır. Buna rağmen Duşanbe başta olmak üzere şehirlerde Rusça okullar, eğitim kalitesinin yüksek olması gerekçesiyle yine de tercih edilmektedir.[10]

4) "Ekmek parası peşinden" Rusya'ya giden Tacik çalışanları açısından ortaya çıkabilecek sorunlar

Reforma karşı olanlar, bu yasanın "ekmek parası peşinden" Rusya'ya giden Tacikler açısından sıkıntı doğurabileceğini iddia etmektedir. Rusya-Tacikistan Slav Üniversitesi Rektör Yardımcısı Husrav Şambezoda'ya göre, işgücü göçü Rusça'nın öğrenilmesinde en önemli teşvik edici nedenlerdendir. Bu gelecek dönemler için de geçerlidir. Fakat ülkede Rusça'nın kullanım alanı daraldıkça bu dili bilen insanların sayısı da azalacaktır.[11]

Rusya Federasyonu parlamentosunda göçmen işçilere yönelik yeni düzenlemeler görüşülmektedir. Bundan sonra göçmen çalışanların Rusça testlere tabi tutulması istenmektedir. Bu uygulamadan amaç çalışanların halkla iletişim sorununun aşılmasıdır. Diğer taraftan bu uygulama sonucunda Rusça'nın eski Sovyet cumhuriyetlerindeki kullanım alanının daralmasını durdurmaktır. "Tacikistan İşgücü Göçü" sivil toplum örgütünün verilerine göre, hali hazırda Rusya'da yaklaşık 2 milyon Tacik çalışmaktadır. Ayrıca son 17 yıl içinde 800 bin Tacik'in Rusya vatandaşlığına geçtiği de bilinen bir gerçekliktir. [12]

Dil Reformu Neden Önemli?

Bazı muhalifler dil reformu konusunda iktidarı samimi bulmadıklarını vurgulamaktadırlar. "Vatandor" hareketi lideri Dodojon Atovullayev, dil kanunun gerçekte iki amacı olduğunu ifade etmektedir: Birincisi iktidarın, halkın geçim sorunlarını çözemediği için bu şekilde rağbet kazanmak istemesidir. İkincisi Rahmon, Batı'nın nazarında Rusya'dan kurtulma çabası içinde olduğu izlenimini oluşturmaktadır.[13]

Gerçekten dil reformunun açıklanmayan birçok amacı olabilir. Fakat bugün Tacikistan'da Rusça'nın durumu ve Tacikçe'nin gelişmesindeki engeller bu reformu gerektiren öncelikli nedenlerdendir. Ülkedeki Rus nüfus zaten azalmaktadır. 1990'lı yıllarda iç savaş döneminde Rusça konuşan kesimin büyük çoğunluğu ülkeyi terk etmiştir. Hazırda Tacikistan'da yaşayan Rus nüfusun 35-40 bin civarında olduğu söylenmektedir. Eğitim, ticaret, ulaştırma ve sağlık sektörlerinde Rusçanın önemi gittikçe azalmaktadır. Bugün ülkede yaklaşık 90 bin kişi Rusça'yı "ana dili" olarak görmektedir. Nüfusun 1,5 milyonunun Rusça'sı "iyi", 2.5 milyonunun "kötü"dür. 3 milyondan fazla ise Rusça bilmemektedir. Bunlardan son iki kategorinin oranı ise gittikçe artmaktadır.[14] Böyle bir durumda Rusça'yı bir ortak iletişim dili olarak devam etmeye zorlamanın hiçbir anlamı kalmamaktadır. Ülkedeki çok küçük azınlık yüzünden Rusça'nın hâlâ Tacikçe ile paralel olarak resmî şekilde kullanılması Tacikçe'nin gelişmesi ve yaygınlaşması önündeki en büyük engeldir. Tacikistan milli marşı yazarı şair Gulnazar Keldı'ya göre, 1989 tarihli dil kanununun yürürlükte olduğu 20 yıllık bir dönemde Tacikçe'yi gerçek anlamda devlet dili statüsüne kavuşturamamıştır. Bugün Tacik dili bir bilim, ekonomi ve siyaset diline dönüşememiştir.[15]

Bir ulus devlet içinde milli azınlıkların ortak iletişim dili olarak o ülkenin çoğunluğunun dilinin kullanılması gerekir. Oysa bağımsızlığını kazandıktan sonra da Tacikistan'da Rusça, etnik azınlıklar ve Tacikler arasında ortak iletişim dili olarak kullanılmaktadır.

Dil reformunun yapılmasındaki en önemli etken post komünist Tacik toplumunun ulusal devlet inşası sürecini hızlandırmaktır. Dil reformu bu dönemdeki modernleşmesi çabalarının ayrılmaz bir parçasıdır. Bu çabalar ulusal kurumlar ve tesisatların yanı sıra milli bilincin gelişmesine de yardımcı olmayı hedeflemişti. Bu anlamda Tacikistan'daki dil reformu, gerek zamanlama, gerekse stratejik açıdan post komünist dönemin en önemli kararlarından sayılabilir.

[1] Tacikistan Cumhuriyeti'nin Anayasası 6 Kasım 1994'te kabul edilmiş, 26.09.1999 ve 22.06.2003'te değişiklik yapılmıştır. Anayasanın Türkçe metni için bkz: Abdurrahman Eren-Alesker Aleskerli, Yeni Anayasalar: Bağımsız Devletler Topluluğu ve Baltık Cumhuriyetleri, TİKA yay., Ankara 2005.

[2] Президент Таджикистана отрезал от своей фамилии русское окончание, http://lenta.ru/news/2007/03/21/name/, В Таджикистане ограничат использование русского языка, http://lenta.ru/news/2009/07/23/language/

[3] Михаил Тищенко, Перевести на таджикский, http://www.lenta.ru/articles/2009/10/02/language/

[4] Шухрат Азизов, Новый закон о госязыке в Таджикистане, лишающий русский язык статуса официального, вызывает тревогу не только у русскоязычного меньшинства, http://www.vof.kg/tj/publications/?publications=570, 28 августа, 2009

[5]Иван Гордеев, Рахмонова грамота: Таджикистан отказывается от русского языка, http://www.vremya.ru/2009/131/5/233864.html, 24.07.2009

[6] Михаил Тищенко, http://www.lenta.ru/articles/2009/10/02/language/

[7] Михаил Тищенко, http://www.lenta.ru/articles/2009/10/02/language/

[8] Галим Фасхутдинов, В Таджикистане не утихают споры вокруг статуса русского языка, http://www.dw-world.de/dw/article/0,,4529649,00.html

[9] Михаил Тищенко, http://www.lenta.ru/articles/2009/10/02/language/

[10] Иван Гордеев, http://www.vremya.ru/2009/131/5/233864.html, 24.07.2009

[11] Галим Фасхутдинов, http://www.dw-world.de/dw/article/0,,4529649,00.html

[12] Михаил Тищенко, http://www.lenta.ru/articles/2009/10/02/language/, Движение «Таджикские трудовые мигранты» протестует против изменения статуса русского языка в Таджикистане, http://www.russkiymir.ru/russkiymir/ru/news/common/news3113.html.

[13] Наталия Портякова Таджикистан остался без русского языка, http://www.vedomosti.ru/politics/news/2009/10/07/854635, 07.10.2009

[14] Валерий Назаров, Русский язык в Таджикистане, http://russedina.ru/?id=14965

[15] Юлия Малышева, Русский вне закона, http://vz.ru/politics/2009/10/2/333386.html, 02.120.2009.

*21. Yüz Yıl Türkiye Enstitüsü Rusya-Avrasya Araştırmaları Bölümü Başkanı