Orta Asya'nın ekonomi ve siyasi istikrar açısından en zayıf ülkesi olan Kırgızistan, Şubat 2012'de ülkesindeki ABD'ye ve Rusya'ya ait olan üslerin boşaltılması yönündeki talebini dile getirmeye başlamıştır. ABD tarafından kullanılan Manas Askeri Üssü'nün kullanım süresi 2014'te bitecektir ve Kırgızistan, üssün kullanımı ile ilgili sürenin uzatılmayacağını duyurmuştur.[1] Rusya tarafından kullanılan Kant Askeri Üssü'nün de kira bedelinin 4 yıldır ödenmediğini belirten Kırgızistan Cumhurbaşkanı Atambayev, üssün ne Rusya'ya ne de Kırgızistan'a fayda sağladığını dile getirmiş ve Rus üssünün de kapanması gerektiğini söylemiştir.[2] 2010'da yaşanan devrim sonrasında toparlanma sürecine giren Kırgızistan, ABD ve Rusya'yı karşısına alma pahasına neden böyle bir politika izlemektedir? Dünya'da hem Rusya'nın hem de ABD'nin üslerinin olduğu tek ülke olan Kırgızistan, üslerle ilgili ne gibi çıkarlara sahiptir? Kırgızistan'daki üslerin kapatılmasını gerektirecek sebepler nelerdir?

Kant Askeri Üssü'nün Hikâyesi

Ekim 2003'te açılan Kant Askeri Üssü, SSCB dağıldıktan sonra Rusya'nın kendi sınırları dışında açtığı ilk askeri üs olmuştur. Sovyetler Döneminde Hava Kuvvetlerinin eğitimi için kullanılan üs, yapılan anlaşma ile 15 yıllığına Rusya'ya kiralanmış, kullanım süresinin 5'er yıllık dönemler halinde uzatılabileceği konusunda anlaşılmıştır.[3] Bu anlaşma kapsamında 2012'ye kadar kullanılmış olan üssün, son 4 yıllık kirasının ödenmemesinden rahatsız olan Kırgızistan Yönetimi, üssün kapatılabileceğini söylemiştir. Fakat 15 milyon Dolar olan borcun ödenmesinin ardından yenilenen anlaşma ile üssün kullanım süresi 2020'ye kadar uzatılmıştır.[4] Böylelikle Rusya, Kırgızistan'da sahip olduğu üssün kapatılmayacağı garantisini 2020'ye kadar uzatmıştır fakat ABD üssünün kullanım süresinin uzatılması bu kadar kolay olmayacak gibi gözükmektedir.

Manas Üssü'nün Hikâyesi

11 Eylül 2001 saldırılarından sonra ABD terörle mücadele amacıyla dünyanın farklı yerlerinde 19 yeni askeri üs açmıştır.[5] Bu üslerden bir tanesi de Kırgızistan'ın Başkenti Bişkek'te Manas Üssü'dür. ABD üs açmak ile ilgili talebini Kırgızistan'a ilettiğinde, Kırgızistan, Rusya ve Çin'in de görüşünü almıştır. Küresel boyutta terörle mücadele politikalarının ilk şekillendiği yıllarda ABD'nin karşısında olmamayı düşünen Rusya ve Çin, Manas Askeri Üssü'nün açılmasına müsaade etmişler ve üs açılmıştır.[6] İlk başta Rusya'nın olumlu tavrına rağmen Çin'in Manas Üssü ile ilgili endişeleri olmuştur. İlk olarak Kırgızistan, Çin'in hassas bir bölgesi olan Doğu Türkistan'a komşudur. İkinci olarak, ABD'nin Soğuk Savaş'ta izlediği, Sovyetler Birliği'ni çevreleme politikasını, Soğuk Savaş sonrasında Çin'i çevreleme politikasına dönüşmüştür. Üçüncü olarak ise, ABD'nin etkisiyle Kırgızistan'da başlayacak olan bir demokratikleştirme politikasının Orta Asya'ya yayılması, Çin'in siyasal rejimi için tehlikeli olabilir endişesi vardır.[7]

Manas Üssü ile Afganistan Operasyonları için Özbekistan ve Tacikistan'ın yanında alternatif bir üs elde eden ABD, bu üs ile aynı zamanda Çin sınırına yakın olabilecek, Çin'in sınır bölgelerini ve bu bölgelere yakın olan nükleer alt yapısını gözetleyebilme şansına sahip olmuştur.[8] Kırgızistan ise, zayıf olan ekonomisine üs kirası ve ABD yardımlarıyla ile yeni bir kaynak bulmanın yanında, ABD ile Özbekistan arasındaki yakınlaşmadan endişelenmiş ve ABD ile yakın ilişkiler kurmak istemiştir. Böylece Kırgızistan, Fergana bölgesindeki teröre karşı mücadelede, Özbekistan'ın yaptığı gibi ABD desteği sağlamıştır. Başkan Akayev'in, dış politika'da ABD ve Rusya ile iyi ilişkiler kurma yolunu seçmesi ve bu bağlamda ABD'ye verilen üs ile ABD-Kırgızistan yakınlaşması pekiştirilmiştir.

Ancak Manas Üssü'nün varlığı Kırgızistan için sadece fayda sağlayan, bu kadar basit bir siyasi hesapla kalmamaktadır. Manas Üssü artıları ile birlikte eksileri de beraberinde getirmektedir. İlk olarak; ABD ile işbirliği, ABD karşıtı terör örgütlerinin saldırılarını Kırgızistan'a yöneltmesine neden olmaktadır.[9] İkinci olarak; ABD ile artan ilişkiler ve üssün sürekli hale gelmesi Rusya ile ilişkilerin bozulmasına neden olabileceği yönünde endişeler vardır. Son olarak ise; Manas Üssü Kırgızistan iç siyasetini de etkilemeye başlamıştır. Üssün yakıt ikmallerinin Red Star ve Mina adlı iki Amerikan şirketine verilmesinin ardından, ABD de Akayev Yönetimi'ni ekonomik yardımlarla ödüllendirmiştir.[10] ABD ve Akayev Yönetimi arasındaki ekonomik ilişkiler, yolsuzluk iddialarına da sebep olmuş ve Akayev Yönetimi'ne karşı halkın tepkisini zaman içinde arttırmıştır.[11] Akayev iktidarının devrilmesinin ardından başa gelen Bakiyev'in oğlu Maksim Bakiyev'in adı da yine üssün yakıt ikmali ihaleleri ile ilgili yolsuzluklara karışmıştır.[12]

Manas Üssü Neden Kapanır, Neden Kapanmaz?

Kırgızistan'ın istemediği ABD'nin ise kalması yönünde ısrar ettiği Manas Üssü, iki ülke için de farklı tahminleri akıllara getirmektedir. Öncelikle Kırgızistan neden üssün kapatılmasını istemektedir?

1. Kırgızistan üssün kullanım süresi dolmaya yaklaşmışken pazarlık konumunu yükselterek, daha fazla para isteyebilir. İlk akıllara gelen ihtimal bu yöndedir ancak Atambayev, ABD'li yetkililerle gerçekleşen görüşmenin ardından yaptığı açıklamada, "Pazarlık yaptığımı sandılar fakat şimdi niyetimi anladılar. Üs 2014'te kapanacak" diyerek pazarlık amacı olmadığını belirtmiştir.[13]

2. Rusya'nın Kırgızistan'a yönelik baskısı sonucu üssün kapatılması istenmiş olabilir. İlk başta üssün açılmasına razı olan Rusya, 2009'a gelindiğinde ABD'nin bölgedeki politikalarından rahatsızlık duymuş ve üs ile ilgili Kırgızistan'a yaptığı baskılar sonucunda "askeri üs" olarak kullanılan Manas Üssü, "transit merkez üssü" olarak değiştirilmiş ve taşımacılık ile nakil alanlarında kullanılmaya başlamıştır.[14] Bu baskının, 2014'e geldiğimizde üssün kapatılması yönünde artması muhtemeldir. Ayrıca Rusya tarafından kullanılan Kant Üssü'nün Rusya için maliyetli olması ve Atambayev'in sözleriyle " ne Rusya'ya ne de Kırgızistan'a fayda sağlamaması" [15]Rusya'nın üssü kapatmak istemesine neden olmuş olabilir fakat Rusya, kendisinin çekildiği Kırgızistan'da ABD'nin kalmasını istemeyecektir.

3. ABD'nin İran'ı Manas Üssü'nü kullanarak vuracağı iddiaları Kırgızistan'ı endişelendirmiş olabilir. ABD ve İsrail'in İran'ı yakın bir zamanda vuracağı iddiaları gündemdeyken, terör örgütü Cundullah'ın Abdulmelik Rigi'den sonraki lideri, İran'ın Manas Üssü kullanılarak vurulacağı iddia edilmiştir.[16] Kırgızistan Aksakallılar Meclisi üyesi Samokvalov da, "İran'ın yarın Kırgızistan'ı vurmayacağının garantisi yok" diyerek endişesini dile getirmiştir.[17] Bu noktada akıllara, Abdulmelik Rigi'nin yakalanma öyküsü ve sonrasındaki ifadeleri gelmektedir. Rigi, Dubai'den Bişkek'e uçan Kırgız Hava Yollarına ait bir uçakta yakalanmış ve verdiği ifadede Manas Askeri Üssü'nde ABD'nin Pakistan ve Afganistan işlerinde sorumlu temsilcisi Richard Holbrooke ile görüşmeye gittiğini söylemiştir.[18] Yaşanan olaylardan anlaşıldığı üzere Manas Üssü Kırgızistan'ı bir şekilde İran meselesine dahil edebilecek boyutta kullanılabilmektedir.Ayrıca İran'ın vurulma ihtimali değerlendirilirken, Manas üssü kullanılmasa dahi Kırgızistan'da bir ABD üssünün bulunması, ülkenin hedef olması için yeterli bir sebep olarak görülebilir. Bu durumu ihtimal dâhilinde düşünen Atambayev, üssün kapatılmasının Bişkek'in güvenliği için gerekli olduğunu söylemiştir.[19]

Sorunun bir diğer tarafı da Manas Üssü ABD açısından düşünüldüğünde vazgeçilebilir bir üs müdür? ABD'nin Afganistan operasyonları için Özbekistan, Pakistan ve Tacikistan'daki ABD üsleri, coğrafi olarak Afganistan'a daha yakındır. Bununla birlikte, transit merkezi olarak kullanılan Manas Üssü üzerinden, Afganistan operasyonlarındaki taşımacılığın sadece yüzde 20'si gerçekleştirilmektedir.[20] Buna rağmen Afganistan'daki ABD varlığının sürekliliği için üs çeşitliliğinin sağlanması önemlidir çünkü Özbekistan ile ABD ilişkilerinin bozulması ihtimalinde, Manas Üssü daha fazla önem kazanabilir. Bunun yanında, Manas Üssü Çin'in Batı sınırındaki tek ABD üssüdür. Çin'in sınır hareketliliğinin ve sınıra yakın yerlerdeki nükleer alt yapı çalışmalarının takip edilmesi için oldukça iyi bir konumdadır.[21] ABD açısından Manas Üssü için diğer bir gerekçede, terör örgütlerinin sıkça kullandığı, büyük bölümü Özbekistan sınırlarında yer alan Fergana Vadisi'nin Kırgızistan sınırlarında kalan bölümünün kontrolünün sağlanmasıdır. Sınır güvenliğinin zayıf olduğu bu bölgede uyuşturucu ve silah kaçakçılığının yanında, kitle imha silahlarının yapımı için kullanılabilecek malzemelerin geçişi de ihtimaller arasında değerlendirilmektedir.[22] Bu gerekçelere dayanarak kullanılan Manas Üssü'nün ABD'ye maliyeti 1,5 milyar Dolara yaklaşmıştır. Kırgızistan'ın üssü kapatma konusundaki kararlılığını ekonomik pazarlıkla aşmak isteyen ABD için, Manas Üssü'nün maliyeti daha da artacaktır. Buna rağmen Kırgızistan, güvenlik endişeleri nedeniyle üssün kapatılmasında kararlı gözükmektedir.

[1] "Kırgızistan ABD'nin Manas Üssünü Boşaltmasını İstedi", http://www.1news.com.tr/azerbaycan/siyaset/20120221052519578.html, (22.03.2012)

[2] "No Need For Russian Air Base Says New Kyrgyz President", http://en.rian.ru/mlitary_news/20120227/171554590.html, (22.03.2012)

[3] Ainur Nogayeva, "Orta Asya'da Üs Yarışı", Cumhuriyet Strateji, Yıl:3, Sayı: 138, 19 Şubat 2007, s.14.

[4] "Atambayev: Rus Üssü Kapanmıyor", http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=202945, (26.03.2012)

[5] NOGAYEVA "Orta Asya'da…", s.14.

[6] Mohammed Reza Djalili, Thierry Kellner, Yeni Orta Asya Jeopolitiği, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2009, s.378.

[7] DJALILI, KELLNER, Yeni Orta Asya…, s.380.

[8] Ainur Nogayeva, Orta Asya'da ABD, Rusya ve Çin: Stratejik Denge Arayışları, USAK Yayınları, Ankara, 2011, s.196.

[9] DJALILI, KELLNER, Yeni Orta Asya…, s.377.

10] Peter Dale Scott, "Kırgızistan: Derin Güçler, Darbeler, Terör ve Uyuşturucunun Pençesinde", Turquie Diplomatique, Ağustos 2010, s.38.

[11] SCOTT, "Kırgızistan: Derin Güçler…", s.38.

[12] "Kırgızistan Hükümeti "Mina Corp" şirketi ile İlgili Soruyu ABD Önüne Sürebilecek", http://turkish.ruvr.ru/2010/11/09/32781928.html, (9.11.2010)

[13] "ABD Üssü 2014'te Kapatılacak", http://www.stargundem.com/dunya/1266086-abd-ussu-2014te-kapatilacak.html, (20.03.2012).

[14] "Manas Üssünün ABD'ye Maliyeti 1,5 Milyar Dolara Yaklaştı", http://www.showhaber.com/manas-ussunun-abdye-maliyeti-15-milyar-dolara-yaklasti-518459h.htm, (20.03.2012).

[15] "Kırgız Lider Rusya'dan Üssün Kapanmasını İstedi", http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1251811&keyfield=4174616D6261796576205275737961, (21.03.2012).

[16] "United States to Retain Manas Base in Kyrgyzistan for Another Year", http://www.globalresearch.ca/index.php?context=va&aid=18095, (22.03.2012).

[17] "United States to Retain Manas Base in Kyrgyzistan for Another Year", http://www.globalresearch.ca/index.php?context=va&aid=18095, (22.03.2012).

[18] "İran'ın Terör Karşıtı Tavrı Kırgızistan'ı Kızdırdı", http://turkish.farsnews.com/newstext.aspx?nn=8812110150, (2.3.2010)

[19] "ABD Askerleri Manas Askeri Üssü'nü 2014 Yılında Terk Edecek", http://ru.salamnews.org/tr/news/read/115807/abd-askerleri-manas-askeri-uumlssuumlnuuml-2014-yilinda-terk-edecek-ndash-kirgizistan-cumhurbashkaninbsp/, (24.03.2012).

[20] Mark Thompson, "Could the U.S. Lose Its Base in Kyrgyzstan?", http://www.time.com/time/world/article/0,8599,1979013,00.html, (22.03.2012)

[21] NOGAYEVA, Orta Asya'da…, s.196.

[22] DJALILI, KELLNER, Yeni Orta Asya…, s.377.