Azerbaycan-Gürcistan ilişkilerindeki hassas hususlardan biri de Gürcistan'da çok sayıda Azerbaycan Türkü'nün yaşaması, bunların sorunlarının çözümünde Azerbaycan'ın katkı sağlamasıdır. Gürcistan'da yaşayan Azerbaycan Türklerinin toprak, eğitim, kültür, yönetim alanlarında belli başlı sıkıntıları zaman zaman gündeme getirilmiş, bunların çözümü için iki ülkenin ilgili kurum ve kuruluşları diyalog geliştirme yoluna gitmişlerdir.

Gürcistan ve Müslümanlık

Gürcistan dahil Kafkaslarda Müslümanlığın yayılması çok eskilere dayanmaktadır. Osmanlılar ve Safeviler döneminde, İslam dini Gürcistan toplumu üzerinde daha etkin olmuştur. Bu etki sadece Gürcistan'ın etnik ve inanç yapısı üzerinde değil, ayrıca dil, edebiyat ve kültür alanlarında da derin iz bırakmıştır. Hazırda Müslümanların yoğun yaşadıkları bölgeler Kvemo-Kartli[1], Kaheti[2]ve Acaristan'dır. Kvemo-Kartli bağımsızlık sonrası Gürcistan hükümetinin oluşturduğu 10 idari bölgeden birisidir. Bu bölge Azerbaycan Türklerinin yoğun olarak yaşadığı Borçalı bölgesini içine almaktadır. İdari yapılanmaya gidilerek Rustavi şehri merkez alınmış, böylece Kvemo-Kartli'de Azerbaycan Türklerinin (Müslümanların) nüfusu oran bazında aşağı düşmüştür. 2002 nüfus sayımına göre ülkede 433.784 Müslüman yaşamaktadır. Oran olarak bu sayı toplam nüfusun %9.9'una tekabül etmektedir. Fakat Müslüman dini mensupları bu rakamın gerçekleri yansıtmadığını, ülkede yaklaşık 800 bin Müslüman'ın yaşadığını söylemektedir.[3]Gürcistan'daki Müslümanlarla ilgili kararlar, Kafkas Müslümanları İdaresi (KMİ) tarafından alınmaktadır. Merkezi Bakü'de bulunan bu kurum, Kafkasya Müslümanlarının dini yaşamlarını sürdürebilmeleri için oluşturulmuştur. İdare'nin Gürcistan'da bir yetkili temsilcisi bulunmaktadır. 1996'dan itibaren bu görevi Ahund Ali Aliyev yürütmektedir. Yetkili temsilcinin makamı Tiflis Cuma Mescidi'dir. Değişik iskan birimlerinde yer alan camilerin imam ve ahundları[4] cemaat tarafından seçilmekte ve Gürcistan'daki yetkili temsilci aracılığıyla KMİ tarafından onaylanmaktadır. Ayrıca Acaristan'da bulunan müftülük de KMİ'nin yetki alanı kapsamındadır. Genel olarak mezhep farklılıkları da dikkate alındığı zaman Gürcistan'da İslamın gelişmesinde, camilerin inşası ve tamirinde Türkiye ve İran etkin rol almaktadırlar.[5]

Kafkas Müslümanları İdaresi

Kafkasya, 19. yüzyılın başlarında Rusya tarafından işgal edilmiştir. Nüfusunun ekseriyeti Müslümanlardan oluşan bu bölgeyi daha etkin bir şekilde kontrol altında tutmak için Çar hükümeti bazı adımlar attı. 1823 yılında merkezi Tiflis'te bulunacak bir Şeyhülislam makamı tesis etti. Şeyhülislam Kafkasya'daki Şia nüfusun dini önderi olacaktı. 1832 yılında yine Tiflis şehrinde Kafkasya Sünnilerinin dini lideri olacak Müftülük makamı tesis edildi. Fakat bu makamlar kurumsallaşmamıştır. Şeyhülislam ve Müftü yetkilerini ve görevlerini bireysel şekilde icra etmekteydiler. 5 Nisan 1972'de Şeyhülislam ve Müftünün başında duracağı iki ayrı idare oluşturuldu. Bunlardan birisi Şia nüfusun, diğer ise Sünni nüfusun din işlerinden sorumlu olacaklardı. 1917 Şubat Devrimi sonrası Şeyhülislamlık makamı feshedildi.[6]

28 Mayıs 1918 yılında Azerbaycan Halk Cumhuriyeti kurulduktan sonra Kafkas Müslümanları Ruhani İdaresi adlı kurum Tiflis'ten Bakü'ye taşınmış ve 1917'de feshedilmiş Şeyhülislamlık kurumu yeniden tesis edilmiştir. Şeyhülislamlık makamına atanmış Ahund Molla Ağa Alizade aynı zamanda Mevara-i Kafkas Müslüman Ruhanileri İdaresinin Başkanıydı.

Azerbaycan'da Sovyet hakimiyeti kurulduktan sonra dindarlar üzerinde baskı ve şiddet uygulanmış, camiler ve medreseler kapatılmış, tahrip edilmiş ve yıkılmıştır. Fakat İkinci Dünya Savaşı sırasında dini alanda belli bir yumuşama dönemi başlamıştır. Savaşın tahribatları ve musibetlerinin unutulmasında dinin önemli rol oynayabileceği düşüncesiyle bu alanda bazı iyileştirmeler sağlanmıştır. 14 Nisan 1944 yılında SSCB Yüksek Konseyi Prezidyumunun kararıyla Güney Kafkas Müslümanları Ruhani İdaresi 24 yıllık aradan sonra yeniden faaliyete başlamıştır.[7] 25-28 Mayıs 1944'de Bakü'de Güney Kafkas Müslümanları I. Kurultayında, merkezi Bakü şehrinde olması kaydıyla Güney Kafkas Müslümanları Ruhani İdaresi oluşturuldu. Ahund Molla Ağa Alizade ilk kez seçim yoluyla Şeyhülislam makamına seçildi. Söz konusu idare, o dönemden itibaren Müslüman Ruhanileri İdaresi Müslümanların Güney Kafkasya'da Müslümanların bu alanda tek yetkili kurum olarak ortaya çıkmıştır. İdarenin başında Şeyhülislam duracaktır. Başkan yardımcısı olan Müftü ise Sünni Müslümanların dinsel yaşamıyla ilgili konulardan sorumlu olacaktır.[8]1992'den itibaren idare Kafkas Müslümanları İdaresi olarak adlandırılmıştır.

Kafkas Müslümanları İdaresinin konumu zaman zaman tartışılmaktadır. Bu tartışmalardan bazıları, dini idarelerin ulusal sınırlar çerçevesinde örgütlenmesi gerektiği çerçevesindedir. Başka bir husus da mezhepsel bazda gündeme getirilmektedir. Kafkas Müslümanları İdaresinin başında duran Şeyhülislam, Şia mezhebine mensuptur. Kuzey Kafkasya'nın ise ekseriyeti Sünni mezhepli Müslümanlardan oluşmaktadır. Sünni bölgelerdeki dinsel yaşamın Şii Şeyhülislamın yetkisi altında bulunmasının doğru olmadığı yönündeki itirazlar da olayın başka bir boyutudur. Tüm bunlara rağmen Kafkas Müslüman İdaresi önemli ağırlığı, etkinliği ve gücü olan bir örgütlenmedir.

Gürcistan Müslümanları İdaresinin Tesisi ve Azerbaycan'ın Tepkileri

Sovyet döneminde, Güney Kafkas Müslümanları İdaresi, Kafkasya'nın dini işlerinden sorumluluğu geleneksel bir sivil toplum örgütü olarak üstlenmiştir. Nitekim Azerbaycan Güney Kafkasya'nın tek Müslüman ülkesiydi. Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra teşkilatın ismi Kafkas Müslümanları İdaresi olarak değiştirilmiştir. İdarenin yetki alanı Gürcistan'da yaşayan Müslümanları da kapsamaktaydı. Mayıs ayının ortalarında Gürcistan'da yeni bir oluşumun yapıldığı yönünde basında çıkan haberler ortamı gerginleştirmiştir. Gürcistan Müslümanları kendi idarelerini oluşturmuştur. Henüz örgütlenmeden üzerinde ciddi baskıları hissetmeye başlayan Gürcistan Müslümanları İdaresi savunma pozisyonuna geçmiştir. Tesisçiler arasında bulunan Kvemo Kartli Valisinin yardımcısı Hüseyin Usubova'a göre bu kurumun oluşturulmasının nedeni Müslüman cemaati temsilcileri ile hükümet arasında köprü kurmaktır. GMİ hiçbir şekilde KMİ'nin alternatifi değildir ve onun faaliyetine müdahale edemez. Usubov'a göre birçok medya kuruluşu olayla ilgili gerçeği yansıtmayan haberler yaymış ve böylece olumsuz açıklamaların zeminini hazırlanmıştır. Ortamın gerginleşmesi ise Rusya'nın çıkarlarına uygundur. Kafkasya Müslümanları İdaresi Gürcistan'daki bu oluşuma büyük tepki göstermiştir. KMİ Başkanı Şeyhülislam Hacı Allahşükür Paşazade Gürcistan'daki bazı Azerbaycan Türk kökenli devlet memurlarının bu kararı desteklediklerini vurgulayarak, onların da bu olaydan sorumlu olduklarına dikkate çekmiştir. [9]

Kurumun Gürcistan'daki yetkili temsilcisi, GMİ'nin tesis edilmesiyle belirsizlik durumunun ortaya çıktığını, bu kurumun tesisçilerinin hiçbirisinin din adamı olmadığını ve dini eğitim almadıklarını, hatta bazılarının devlet memuru olduklarını ifade ederek siyasi hedeflerin varlığına vurgu yapmıştır. KMİ Başkanı Şeyhülislam Hacı Allahşükür Paşazade de bu gelişmenin dini bir konu olmadığını ifade etmiştir. Gürcistan'da yaşayan Ermeniler ve Katolikler için benzeri bir uygulama yapılmadığını, uygulamanın sadece Müslümanları kapsadığını, Müslümanların Azerbaycan'la manevi bağının koparılmasına çalışıldığını vurgulamıştır. Paşazade, Gürcistan'da dini azınlıklarla bağlı sorunun bugün meydana gelmediğini, Saakaşvili iktidara geldikten sonra Gürcistan Bayrağında dört haç işaretinin konulmasından sonra ortaya çıktığını, bunun bir Hıristiyan mutaassıplığı olduğunu ifade etmiştir. Paşazade bu adımın arkasından "Büyük Ermenistan" oyunun durduğuna da vurgu yapmıştır.[10]

Perde Arkasında Neler Var?

Bu gelişme, aslında Azerbaycan-Gürcistan ilişkileri açısından risklidir. Gürcistan'ın bölgede en çok güvendiği ve destek aldığı Azerbaycan'a karşı bu adımı atmasının nedeni nedir? Bu konuda hem spekülatif hem de gerçekçi hususların altı çizilmektedir.

1) Gürcistan Müslümanları İdaresi bir hükümet teşkilatı olmasa da Gürcistan hükümetinin hayır duası ile oluşturulduğu da gerçektir.

2) Gürcistan kendi üzerinde Azerbaycan'ın etkinliğini fazlasıyla hissetmektedir. Gerek ekonomik, gerek sosyal alanda bu etkinlik gittikçe artmaktadır. Dinsel faktor ileriye dönük daha baskıcı özellik arz edebilir. Bu yüzden GMİ'nin oluşturulmasıyla Gürcistan'daki Azerbaycanlılar Kafkas Müslümanları İdaresi'nin etkinlik alanından çıkarılmak istenmektedir.

3) Gürcistan Müslümanlarının iki önemli kolu vardır: Azerbaycanlılar ve Acarlar. Yeni oluşumla Müslüman AzerbaycanlılarKMİ'nin etki ve denetim alanından çıkarılarak Batum'daki Müftülüğe bağlanacaktır. Bu, Gürcistan açısından güvenli ve rahatlatıcı bir adım olarak algılanmaktadır.

4) Azerbaycan'ın Şeyhülislamı Hacı Allahşükür Paşazade'nin Putin'le olan yakın ilişkilerinin Saakaşvili'yi bu adımı atmağa zorladığı da değerlendirmeler arasında yer almaktadır.

Azerbaycan Müslümanları İdaresi şimdi iki cepheden sıkıştırılmaktadır. Rusya'nın Müftüler Konseyi'nde Şii bir Şeyhülislamın başkanlığındaki idarenin Sünni Müslümanların yaşadığı Kafkasya'daki etkinliğinden duyulan rahatsızlıklar yüksek sesle dile getirilmektedir. Gürcistan'daki Müslümanların da büyük ekseriyeti Sünniyken aynı itirazların organize edilmesi Gürcistan için zor olmayabilir. Böylece Gürcistan yönetimi Kafkas Müslümanları İdaresinin Gürcistan'da nüfuzunu kırmak için fırsat kollamaktadır.[11]Sürecin bundan sonra nasıl gelişeceğine ilişkin tahminlerde bulunmak ise zordur. Nitekim GMİ'nin oluşumuyla ilgili Azerbaycan hükümeti tepki açıklamaları yapmaktadır. Azerbaycan'ın Dini Kurumlar Üzere Komitesinin Başkanı Hidayet Orucov, Gürcistan Patriği Özel Temsilcisi Piskopos Arkadi Haçidze ve Gürcistan'ın Azerbaycan'daki Büyükelçisi Teymuraz Şaraşenidze ile görüştüğü zamanı iki ülke arasındaki ilişkiler de ele alınmıştır. Orucov, Azerbaycan'da yaşayan Gürcülerden farklı olarak Gürcistan'da yaşayan Azerbaycanlıların ciddi sorunlarla karşılaştığını ifade etmiştir. Ayrıca Gürcistan Müslümanları İdaresi'nin kurulmasının ciddi rahatsızlık oluşturduğunu vurgulamıştır. Orucov, Gürcistan'ın devamlı vaatlerde bulunduğunu fakat sorunun çözümünde her hangi somut adım atmadığını da vurgulamıştır.[12]

Gürcistan'ın Dezavantajları

Ortaya çıkan durumda Gürcistan'ın birkaç açıdan dezavantajlıdır. Bu hususlar Gürcistan'ı Azerbaycan karşısındaki tutumunda itidalli davranmaya zorlamaktadır. Bu hususların ekseriyeti yapısal sorunlar olup çözülmesi zor, bazen de imkansızdır. Bunları birkaç başlık altında sıralayabiliriz:

1) Gürcistan'ın etnik ve dinsel yapısı çok karmaşıktır. Gürcistan'daki toplam nüfus içinde etnik dağılım şu şekildedir: %83.8 Gürcü, %6.5Azerbaycanlı, %5.7 Ermeni, %2.5 Rus, %1.5, diğerleri % 2.5. Nüfusun dinsel mensubiyet dağılımı ise %83.9'u Ortodoks Gürcü, % 9.9'u Müslüman, %3.9 Ermeni Grigoryan, %0.8'i ise Katoliktir.[13]Abhazya ve Güney Osetya sorunu çözülmezken, Ermenilerin Gürcistan'da hareketlenmeleri her an beklenen bir olaydır. Bu sorunlara yeni bir sorunun eklenmesi, Azerbaycan Türkleri ve Tiflis arasında gerginlik oluşması Gürcistan açısından risklidir. Paşazade konuyla ilgili yaptığı açıklamada, Ermenistan'da olayların bir zamanlar bu şekilde başladığını ve Azerbaycanlıların o ülkeden kovulmalarıyla sonuçlandığını vurgulamıştır. Sorunun çözümü için sadece din adamlarının değil, aydın kesimin de itiraz etmesi gerektiğini vurgulamıştır.[14] Paşazade'nin retoriği sorunun çözülmemesi durumunda ikili ilişkilerde gerginlik ortaya çıkacağının habercisidir.

2) Gürcistan'da ciddi bir nüfus sorunu vardır. Nüfus azalması sürecinde Gürcü kökenlilerin oranının daha fazla olduğu gözlemlenmektedir. 1 Ocak 2011 verilerine göre Gürcistan'ın toplam nüfusu 4.585.874'dır.2002 yılı genel nüfus sayımında ise rakam 4.400.000 idi. Görüldüğü gibi 10 yıl içinde Gürcistan nüfusunda sadece yüzde 1'lik artış yaşanmıştır.[15] İstatistiki verilere göre 1990'da yeni doğan çocuk sayısı 92 bin iken, 1999'da bu rakam 40.800'e kadar gerilemiştir. 2002 yılında yapılmış genel nüfus sayımı sonuçlarına göre ülke nüfusunun %83.8'i Gürcü, %6.5'i Azerbaycanlı, %5.7'si Ermeni ve %1.5'i Ruslardan ibarettir.[16]

3) Gürcistan'ın Azerbaycan'ın desteğine ihtiyacı vardır. Bu destek Gürcistan'ın ekonomik, enerji, ulaşım projelerinde kayda değer şekilde hissedilmektedir. Ayrıca Azerbaycan, doğalgaz satışı ve Gürcistan'daki yatırımları açısından da önemli ağırlığı olan bir ülkedir. Gürcistan, ekonomik ve ticari ilişkilerin çok iyi olduğu bir Azerbaycan'la ilişkilerin kötüleşmesine müsaade etmez.

4) Kafkas Müslümanları İdaresi güçlü bir kuruluştur. İdarenin başında duran Şeyhülislam Allahşükür Paşazade de bölge ülkelerinde büyük nüfuza ve etkiye sahiptir. 1992 yılında onun başkanlığı altında Kafkas Halkları Yüksek Din Konseyi oluşturulmuştur. Bu kuruma Kuzey Kafkasya cumhuriyetleri, Gürcistan ve Azerbaycan dahil olmuştur. Her ne kadar Kafkas Müslümanları İdaresinin yetkileri zaman zaman sorgulansa da bu idarenin konsey dahilinde etkin olduğunu söylemek gerekir. 16 Mayıs 2011'de Konseyin Bakü'deki zirvesinde GMİ'nin oluşturulması keskin şekilde eleştirilmiştir.

5) Gürcistan'da yaşayan Azerbaycan Türklerinin belli başlı sorunları vardır. Toprak dağılımı ve toprakların özelleştirilmesinde adaletsizlik, eğitim sorunları, Azerbaycan Türklerinin Gürcistan'ın yönetim ve yürütme organlarında yer alamaması gibi sorunlara dini sorunlar da eklendiği zaman bunun geri dönülmez sorunlar yaratması kaçınılmazdır.

Sorunun iki ülkenin yetkili kurumları arasında görüşülerek çözüme kavuşturulması gerekmektedir. Gürcistan Müslümanları İdaresinin oluşturulması Kafkas Müslümanları İdaresinin Gürcistan'daki etkilerini sona erdirmeye ve kurumu etkisiz hale getirmeye yöneliktir. Bazı yorumcuların bu durumu "Gürcistan'ın egemenlik hakkı"yla bağdaştırmaya çalışması kabul edilebilecek bir argüman olamaz. Nitekim Azerbaycan'da az da olsa Gürcü kilisesi vardır ve bunların papazları Gürcü Patriği İlya tarafından atanmaktadır. Azerbaycan tarafının benzeri bir uygulamaya gitmesi ikili ilişkilerdeki sorunlara bir yenisinin ekleneceği anlamına gelmektedir. "Çokmilletli Gürcistan" adlı sivil toplum örgütü başkanı Arnold Stepanyan'a göre Şiiler ve Sünniler bir arada yaşamaktadırlar ve çatışma için her hangi bir neden bulunmamaktadır: Kvemo Kartli'nin Bolnis ve Dmanisi ilçelerinin nüfusu ve Acaristan'ın nüfusu Sünni, Gürcistan'ın diğer Müslümanları ise Şii'dirler. Gürcistan'da gerek Sünnilere gerekse Şiilere karşı bir hoşgörü vardır. Onlar Tiflis'te aynı camiye gider ve aynı anda ibadet ederler."[17]Fakat Azerbaycan'ın Gürcistan Müslümanları üzerindeki etkinliğinin sona erdirilmesi beraberinde başka bir riski de getirerek ülke Müslümanları üzerinde Suudi Arabistan ve İran'ın etkisini arttırabilir. Müslümanlığın Şiilik kolu ve Vehabbilik akımı birbirlerine karşı barışmaz ve çatışmacı bir tutum içindedir. Dolayısıyla yeni uygulamanın Gürcistan Müslümanları arasında birlik ve bütünlüğü bozması yüksek ihtimaldir. Fakat unutulmamalıdır ki bu durum ileride Müslümanların bakış açıları ve düşüncelerinde de bir değişim yaşanmasına ve daha da radikalleşmesine neden olarak Gürcistan için yeni bir tehdit odağı yaratabilecektir.

[1]Kvemo Kartli – "Aşağı Kartli", güneydoğu Gürcistan. Bu bölgede nüfusun % 44,7%'i Azerbaycanlı, % 6,4'ü Ermeni,% 1,5'i Yunan, %1.3'ü Rus, %0.4'ü Osetin ve %0.1'i Ukrayna kökenlidir. Azerbaycanlılar ağırlıklı olarak составляют Marneuli(%83Azerbaycanlı, %8.0 Gürcü, %9.0 Ermeni),Dmanisi(%66.8 Azerbaycanlı, % 31.2 Gürcü) ve Bolnisi(%66.0 Azerbaycanlı, %26.8 Gürcü ve %5.8 Ermeni) ve Gardabani (%43,7 Azerbaycanlı, %53,2Gürcü) ilçeleridir. Bkz. Gürcistan İstatistik Kurumu verileri: http://www.geostat.ge

[2]Kahetya Gürcistan'ın doğusunda yer alan tarihi bölgelerden biridir.

[3]Мусульманская община Грузии: К вопросу управления и религиозной практики, http://www.central-eurasia.com/index/articles/?uid=326

[4]Şii mezhepli cemaatlerin camileri "ahund", Sünni mezheplilerin camileri ise "imam"lar tarafından yönetilmektedir.

[5]Мусульманская община Грузии: К вопросу управления и религиозной практики, http://www.central-eurasia.com/index/articles/?uid=326

[6]Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin yaranma tarixi,

http://www.qafqazislam.com/index.php?action=page_view&page_id=1

[7]Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin yaranma tarixi,

http://www.qafqazislam.com/index.php?action=page_view&page_id=1

[8] ИСТОРИЯ РЕЛИГИЙ,  http://www.azerbaijan.az/portal/General/Religion/traditionReligion_01_r.html

[9] Gelişmeyle ilgili açıklamalar için bkz: GÜRCÜSTAN MÜSƏLMANLARI İDARƏSİNDƏN İZAHAT: "TƏŞKİLAT QAFQAZ MÜSƏLMANLARI İDARƏSİNİN İŞİNƏ QARIŞA BİLMƏZ", http://www.mediaforum.az/articles.php?lang=az&page=00&article_id=201105180955474362011-05-18- 09:54:00

[10]"Gürcüstan Müsəlmanları İdarəsi"nin yaradılması Bakıda sərt reaksiya doğurub, http://simsar.az/news/a-7063.html

[11]Араз Ализаде: В расколе на шиитов и суннитов цели Саакашвили и Саудовской Аравии совпадают, http://www.regnum.ru/news/1404587.html

[12]Dini Komitə GMI-nin Yaradilmasini Pislədi, http://www.musavat.com/new/Ölkə/100725- DİNİ KOMİTƏ GMİ-nin YARADILMASINI PİSLƏDİ

[13]https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gg.html

[14] Создание Управления мусульман Грузии преследует политические, а не религиозные цели – глава УМК, http://www.newsazerbaijan.ru/conf/20110516/295996970.html, 16.05.2011.

[15] Sovyetler Birliği döneminin son genel nüfus sayımına göre Gürcistan'ın toplam nüfusu 5.449.000 idi.

[16]https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gg.html; [11 Mart 2011] Gürcülər öz ölkələrində milli azlığa çevrilə bilərlər, http://www.borchali.net/?cat=xeberler&id=1913, http://www.geostat.ge

[17]Грузия отрывает своих мусульман от Азербайджана, http://artaramis.ucoz.com/news/gruzija_otryvaet_svoikh_musulman_ot_azerbajdzhana/2011-05-19-1129