İki lider arasında ipleri geren hadise Ahmedinejad'ın, Hamaney'e yakınlığıyla bilinen İstihbarat Bakanı Haydar Moslahi'yi görevden almak istemesi su yüzüne çıkmıştır. Dini lider, istihbarat bakanının değişimine karşı çıkmış, Ahmedinejad 11 günlük bekleyişin ardından istifa etmeye zorladığı bakanı tekrar göreve atamak zorunda kalmıştır. Aslında liderler arasındaki mücadelenin, Hamaney'in temsil ettiği askeri-güvenlik bürokrasisi vemuhafazakârlardan oluşan siyasi elitler ile Ahmedinejad'ın temsil ettiği sanayi ve ticari burjuvazisinden oluşan ılımlı muhafazakârlar arasında yaşanan sistem içi bir çatışma olduğu görülmektedir. İktidarını sürdürmek isteyen Ahmedinejad ve kadroları, Hamaney karşısında onun gücüyle rekabet edebilecek yeni bir güç oluşturmaya çalışmaktadır.[1]

İran sistemi içersinde yaşanan menfaat çatışması, siyasi anlamda aynı ideolojik akımdan gelen fakat İran için liberal ekonomi politikalarının benimsenmesi gerekliliğine inanan yeni muhafazakâr kuşağın hâkimiyetini kurma çabası olarak yorumlanabilir. Bu anlamda sanayi ve ticari burjuvazisi daha ılımlı ve piyasa ekonomisiyle bütünleşmiş bir İslam cumhuriyeti isterken; askeri bürokrasi ve devlet rantı ile ortaya çıkan ekonomik, dini ve siyasi tabaka, Batı'ya meydan okuyan bir İslami adalet devleti arzulamaktadırlar.[2]

Yolsuzluk Skandalı ile Sarsılan İktidar

İran, "istihbarat bakanı krizinin" ardından Eylül 2011'de patlak veren ve ülkenin 7 bankasının adının karıştığı bir dolandırıcılık skandalıyla çalkalanmış, yolsuzluk iddiasında adı geçen 22 kişi tutuklanmıştır.[3] İran'ın büyük finans kuruluşlarından biri olan Amir Mansur Aria Yatırım Geliştirme Şirketi'nin kurucusu Hosravi'nin Haziran 2009'dan Ağustos 2011'e kadar İran'ın çeşitli bankalarından aldığı usulsüz krediler ile yaklaşık 28 trilyon riyali (2.6 milyar dolar) mal varlığına kattığı iddia edilmiştir.[4]İran'ın ekonomik ve siyasi sisteminin işleyişine ciddi bir darbe vuran skandal, devlet yönetiminde ve iç siyasette devam eden çekişmeleri yeniden alevlendirmiştir. Banka skandalıyla ilgili yolsuzluk iddiaları, Ahmedinejad'ın yakın çalışma arkadaşı ve Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri Esfendiyar Rahim Meşai'ye kadar uzanarak siyasi rövanş haline gelmiş, muhafazakârlar Ahmedinejad-Meşai ittifakını dini liderin otoritesi sarsmakla suçlanmıştır.[5] Süreç Ahmedinejad'ın, yürüttüğü ekonomik ve siyasi politikalar hakkında meclise ifade vermek üzere çağırılmasıyla yeni bir boyut kazanmıştır.[6] Hamaney, patlak veren banka skandalına oldukça sert bir çıkışla yanıt vererek "pazar esnafı" sistemine dayanan teokratik yapıya karşı, ekonomiyi liberalleştirme çabalarını eleştirmiştir.[7]

Yeni Muhafazakârların Egemenlik Mücadelesi

Ahmedinejad'ın sorgulanması için 290 sandalyeli Meclis'in üçte birinin imzası gerekmektedir. Daha önce de muhafazakâr milletvekilleri tarafından bu konuda girişimlerde bulunulmasına rağmen çoğunluk elde edilememiş, hatta bu ilk girişim Dini Lider Hamaney tarafından da pek sıcak karşılanmamıştır. Fakat kendisine yakın İstihbarat Bakanı Haydar Moslahi'nin, Ahmedinejad tarafından istifaya zorlanmasıyla yaşanan kriz, Hamaney'in kırmızı çizgilerini ortaya koymuştur.

Hamaney ve geleneksel muhafazakârların, Ahmedinejad-Meşai ittifakından duyduğu rahatsızlık, Mahmut Ahmedinejad'ın dünürü ve siyasi ortağı Esfendiyar Rahim Meşai'yi Cumhurbaşkanı 1. Yardımcısı olarak atamaya çalışması üzerine su yüzüne çıkmıştır. Gelen tepkiler üzerine ve Hamaney'in baskısıyla Ahmedinajad, Meşai'yi yardımcılık görevinden alarak, Cumhurbaşkanlığı Bürosu Genel Sekreteri yapmıştır. Meşai'ye gösterilen tepki onun, Ayetullahların kabul edemeyeceği bazı tutum ve konuşmalarından kaynaklanmaktadır.[8]Dini ve askeri bürokrasinin bu tutumuna karşılık Ahmedinejad, Meşai'nin görevinden alınmasını cevapsız bırakmamış, Hamaney'e yakınlığıyla bilinen Dışişleri Bakanı Menuçehr Mutteki'yi, Senegal'de resmi temasta iken görevden almıştır.[9] Buna karşılık Hamaney'in kontrolünde bulunan muhafazakar bürokrasi harekete geçerek Ahmedijenad'ın eski basın danışmanı Ali Ekber Civanfikr'i "İran kadınlarının tepeden tırnağa siyahlara bürünmesi" hakkında yapmış olduğu eleştirileri nedeniyle altı ay hapis cezasına çarptırılmıştır.[10]

Pasdaran Kimi Destekliyor?

Ahmedinejad'ın temsil ettiği yeni muhafazakârlığın sıyrılarak içinden çıktığı geleneksel muhafazakârlığa meydan okuduğu açıktır. Sistem içi çatışmada kazananı belirleyecek en önemli taraf ise İran'ın asimetrik unsurlarını oluşturan Devrim Muhafızları (Pasdaran)'dır. İran'da çok ciddi sermaye gücüne sahip olan Pasdaran'ın bu mücadelede tarafsız kalması düşünülemez. Bu anlamda Hamaney ile Ahmedinejad arasındaki çekişmede Pasdaran belirleyici bir konuma sahiptir.

İran'da, 1979'daki Humeyni Devrimi'nin ardından kurulan Pasdaran, Hamaney'in de yardımıyla ülkede ticari bir imparatorluk haline gelmiş durumda; yüzden fazla alanda faaliyet gösterdiği tahmin edilmektedir. İthalatın yarısından fazlası, ihracatın ise neredeyse üçte biri Pasdaran'ın elindedir.[11] Ülkenin üçüncü zengin örgütü olan Pasdaran'ın elindeki en büyük güç ise petrol gelirlerinden elde ettiği kazançtır. Pasdaran'ın bu sektörde faaliyet gösteren onlarca şirkete sahip oldukları iddia edilmektedir. Petrol gelirinden yönetimini elinde bulunduran vakıflar ise Hamaney'in denetimindedir. Velayet-i Fakih mevkiinde bulunan dini liderin ise kimseye hesap verme zorunluluğu bulunmaktadır. Yani Ahmedinejad'ın yaklaşan milletvekili seçimlerinde gücünü arttırması demek Pasdaran'ın ekonomik gücünün ciddi anlamda azalması demektir. Fakat buna karşılık Ahmedinejad'ın da eski bir Pasdaran üyesi olduğu ve Devrim Muhafızları içerisinde kadrolaşmaya gittiği bilinmektedir.

Sonuç

İran siyasal sisteminin temel kurumları dini liderin devlet üzerindeki hakimiyetini esas alarak kurulmuştur. İran görünürde "seçilmişler" tarafından idare ediliyor gibi görülse de pratikte sisteme yön veren politikaları dini önder etrafında kümelenmiş "atanmışlar" belirlemektedir. Bu anlamda İran'daki tüm siyasi kadroların kaderi bu yapı ile uyumlu olup olmamasına bağlıdır. Hamaney ve Ahmedinejat arasında gerilen ipler, askeri güvenlik bürokrasisi ve geleneksel muhafazakarlardan oluşan mevcut siyasal yapının olası sermaye değişikliğine karşı gösterdiği savuma refleksini ortaya koymaktadır. Geleneksel muhafazakarlar tarafından Ahmedinejad'a ve kadrolarına yönelik geliştirilen siyasi kuşatma, 2 Mart 2012'de yapılacak milletvekili seçimlerinin sonucu ile daha da belirginleşecektir.

[1] Abdurrahman Deveci, Hamaney-Ahmedinejad Çekişmesi, 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, 29.06.2009, Çevrimiçi: http://www.21yyte.org/tr/yazi6212-Abdurrahman_Deveci___Hamaney_Ahmedinejad_Cekismesi.html

[2] Arif Keskin, İran seçimleri ve arkasındaki gelişmeler, Türksam, 02.07.2009, Çevrimiçi: http://www.turksam.org/tr/a1706.html

[3] Iran: 14 new suspects arrested in $2.6b financial fraud case, PAYVAND, 10.11.2011, Çevrimiçi: http://www.payvand.com/news/11/oct/1113.html

[4] Ahmedinecad'a yolsuzluk sorgusu, Milliyet, 02.11.2011, Çevrimiçi: http://dunya.milliyet.com.tr/ahmedinecad-a-yolsuzluk-sorgusu/dunya/dunyadetay/02.11.2011/1458058/default.htm

[5] Pınar Arıkan, İran Tarihinin En Büyük Bankacılık Skandalı ve İç Siyasetteki Yansımaları, ORSAM, 25.10.2011, Çevrimiçi: http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=2811

[6] Ahmedinejad'a soğuk duş, Star, 09.02.2012, Çevrimiçi: http://www.stargazete.com/dunya/ahmedinejad-a-soguk-dus-haber-423234.htm

[7] Yolsuzluk Ahmedinejad'a uzandı, Sabah, 05.10.2011, Çevrimiçi: http://www.sabah.com.tr/Dunya/2011/10/05/yolsuzluk-ahmedinejada-uzandi

[8] Abdurrahman Deveci, Hamaney-Ahmedinejad Çekişmesi, 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, 29.06.2009, Çevrimiçi: http://www.21yyte.org/tr/yazi6212-Abdurrahman_Deveci___Hamaney_Ahmedinejad_Cekismesi.html

[9]Ian Black, Mahmoud Ahmadinejad sacks foreign minister in bid to assert control, Guardıan, 13.112010, Çevrimiçi: http://www.guardian.co.uk/world/2010/dec/13/iran-president-ahmadinejad-fires-foreign-minister

[10] Report: Iran pesidential adviser sentenced, Guardıan, 13.02.2012, Çevrimiçi: http://www.guardian.co.uk/world/feedarticle/10091091

[11] Gül Atmaca, Tahran'daki Siyasi Çekişmenin Nefti Rengi, ORSAM, 14.06.2011, Çevrimiçi: http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=2111