Giriş
Ermeni sorunu son iki asırlık tarihten bu yana Türk Dünyası’nın en çok karşılaştığı sorunlardan biridir. Günümüzde de asılsız Ermeni iddiaları başa Türkiye Cumhuriyeti ve Azerbaycan Cumhuriyeti olmak üzere Türk Dünyası’nı etkileyen bir konudur. Dünyada en güçlü 3 lobiden biri olan Ermeni lobisi faaliyetleri ile Türk dünyasına karşı bir politika sergiliyor. Yerleştiği coğrafi konum ile de Ermenistan Türkiye ile Türk Dünyası’nın arasına girmiş bir hançer gibidir. Bu konumu nedeniyle de tarihten günümüze hem Rusya Federasyonu, hem de Batı dünyası Ermenistan’ı Türk Dünyası’na karşı kullanıyor.[1] Son dönemlerde Ermeni meselesi incelenirken Türk Dünyası’nın temel sorunlar şunlardı:
- Ermenistan’ın Azerbaycan toprağı olan Dağlık Karabağ ve etrafındaki 7 rayonu işgali
- Sözde “Ermeni Soykırımı”
Özellikle, Dağlık Karabağ ve etrafındaki 7 rayon işgali sonrası oluşan siyasi konjoktür Türkiye ve Azerbaycan için olumsuz bir durum idi. Sözde “Ermeni Soykırımı” ise diasporanın yıllardır dünyaya duyurmak istediği ve bununla da Türkiye’yi dış politikada emperyalist ülkeler tarafından sıkıştırmak, Türkiye Cumhuriyeti’nin sözde “Ermeni Soykırımı”nı tanımaya mecbur ederek tazminat karşılığında toprak alma hedefi güden bir politik hamledir. İlaveten, Ermeni diasporası diğer Türk coğrafyalarında da sıkı faaliyet göstererek Türk Dünyası’nın birlikte hareket etmesini engellemeye çalışıyor. Bu yazıda Ermenistan devletinin ve Ermeni diasporasının günümüzde Türk dünyası coğrafyasında yaptıklarını ele alacağız.
- Türkiye
Gerek Türkiye Cumhuriyeti, gerekse de Osmanlı İmparatorluğu 1915 olayları sebebiyle sözde “Ermeni Soykırım” iddiaları ile suçlanmıştır. 1965 yılından, yani 1915 olaylarının itibaren Türkiye Cumhuriyeti sistematik şekilde bu suçlamalar ile karşılaşmıştır. Ermeni terörü Türk diplomatlarına karşı terör eylemleri gerkçekleştirdi. ASALA terör teşkilatının üstlendiği bu suikatler sonucunda 31 Türk diplomat şehit olmuştur.[2] ASALA sonrası Ermeni terörü yeni bir kimliğe bürünmüştür. 15 Temmuz 1983 Orly saldırısı sonrası artık Batı devletleri kendi vatandaşlarının da hedef alındığını görmüş ve ASALA’ya karşı tavrı değişmiş bununla da sert tedbirler almaya başlamışlardır. 15 Ağustos 1984 tarihinde ise PKK terör örgütünün Eruh ve Şemdinli baskınları ile ilk terör faaliyetlerini görüyoruz. Bu olay ile beraber Türkiye karşıtı eylemleri konusunda ASALA artık yerini PKK’ya bırakmıştır. ASALA terör örgütü ile PKK terör örgütü daha önce, 8 Nisan 1980 tarihinde Lübnan’da bir basın açıklamasında Türkiye’ye karşı beraber eylem planları yapacaklarını açıklamıştır.[3] İlaveten 18 Nisan 1990 tarihinde PKK-ASALA arasında ilişkiler geliştirilmiş, Ermeni tarafı eylemlere öncesi istihbarat konusunda PKK’ya yardım edecek, kamp masrafları %75 Ermeniler tarafından karşılanacak ve muhtemel devrimden sonra Türkiye’den ele geçirilecek toprakların Ermeniler ile Kürtler arasında ortak şekilde paylaşılacağı belirtilmiştir.[4]
PKK’nın bu faaliyetleri sonrasında Ermeni diasporası da sözde “Ermeni Soykırımı”nı dünyaya duyurmaya çalışıyordu. SSCB’nin artık zayıflaması ve çöküşe gittiği ortamda Ermenistan 23 Ağustos 1990 tarihinde Bağımsızlık Bildirgesi’ni onaylamıştır. Bu bildirgenin 11. Maddesinde Türkiye Cumhuriyeti’nin Doğu ve Güneydoğu bölgelerinden sözde “Batı Ermenistan” diye bahsedilmiş ve sözde “Ermeni soykırımı”na yer verilmiştir.[5] Ermenistan Dışişleri Bakanlığı keni web sitesinde de Türkiye Cumhuriyeti’nin 19 ilini kendi toprağı gibi göstermiş ve sözde “Batı Ermenistan” diye ifade etmiştir.[6] Bağımsızlık öncesi devam eden ASALA-PKK işbirliği artık Ermenistan devleti nezdinde de devam ediyordu.[7] Ermenistan Devlet yetkilileri 1992-1992 senelerinde PKK ile Maku’da görüşmeler yapmış Ermenistan tarafını Zori Balayan ve Robert Koçaryan temsil etmiştir. Üçüncü toplantı ise 11 Kasım 1993 tarihinde gerçekleşmiştir. Ermenistan’ın bağımsızlığı sonrası PKK’nın orada kamplar açtığı da bilinen bir gerçektir. 2005 yılında Ermenistan Erivan’da PKK’nın büro açmasına izin vermiş ve bu doğrultuda o yıl 5 PKK kampının bölgede açıldığı da bilinmiştir.[8] Bu kamplar ayrıca işgalde bulunan Dağlık Karabağ ve etraf rayonlarında da açılmıştır. Ermenistan Azerbaycan ile savaşırken PKK’dan destek almıştır. Son Karabağ savaşında da terör örgütü PKK/YPG mensupları Ermenistan tarafından Azerbaycan’a karşı savaşmıştır.[9] Ermenistan ile PKK işbirliği konusunda en önemli bilgilerden birini de Prof. Dr. Mesut Hakkı Çaşın vermiştir. Prof. Dr. Mesut Hakkı Çaşın Hendek Operasyonları sürecinde önemli bir bilgi paylaşarak son iki-üç ayda öldürülen terör örgütü PKK keskin nişancılarının 7’sinin Ermenistan komandosu olduğunu ve cenazelerin Ermenistan’a gidememesi üzerine Ermenistan ve PKK arasında bu sebepten sorunların olduğunu, PKK’nın bazı birimlerinin ASALA terör örgütünden oluştuğunu bildirmiştir.[10]
Son olarak da diaspora dünyada sözde “Ermeni Soykırımı”nı tanıtmak için faaliyetlerini devam etdiriyor. Son olarak ABD Devlet Başkanı Joe Biden 24 Nisan 2021 tarihinde 1915 olaylarını “soykırım” kategorisinde değerlendirmiştir. Tamamen asılsız hukuk ve tarih bilimine aykırı şekilde açıklanan bu açıklama Ermeni diasporası tarafından büyük sevinçle karşılandı. Diaspora sözde “soykırım” kararını dünyada tanıtarak ve Türkiye’ye kabul etdirmeye çalışarak Türkiye Cumhuryeti’nden tazminat ve toprak alması gayesi güdüyor. Hatırlanacak olursa, Ermenistan eski Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan 2011 yılında katıldığı Ermeni dili ve edebiyatı isimli yarışmada kendisine Ağrı Dağı ile ilgili verilen soruya cevaben “Bizim nesilin görevi Karabağ’ı almaktı ve biz başarıyla bunu yaptık. Ağrı da siz gençlerin vazifesidir” diyerek Ağrı Dağı’nı hedef göstererek Türkiye Cumhuriyeti’nin toprak bütünlüğüne tehditte bulundu. [11]Diaspora özellikle son Karabağ savaşında Türkiye Cumhuriyeti’nin Azerbaycan’a verdiği siyasi destekle beraber, Türk yapımı SİHA’ların Azerbaycan’ın zafer kazanmasındaki önemi sonrası Türkiye Cumhuriyeti’ne daha saldırgan davranmıştır.
- Azerbaycan
Azerbaycan 18 Ekim 1991 tarihinde bağımsızlığını yeniden kazanması ile beraber Rusya Federasyonu ve Batı destekli Ermenistan’ın Azerbaycan toprağı olan Dağlık Karabağ ve etrafındaki 7 rayonun işgali ile sarsıldı. Bu işgal sonrası Azerbaycan dış politikasında türlü sıkıntılarla karşılaştı.Örnek olarak, Azerbaycan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni resmen devlet olarak tanıyamamıştır. Bunun neden olmadığı konusundaki soruya ise dönemin Azerbaycan Başbakanı Yardımcısı Ali Hasanov AB’den tehdit geldiğini belirtmiş ve ilaveten “Azerbaycan Kuzey Kuzey Kıbrıs’ı tanırsa 15 devlet Dağlık-Karabağ tanıyacak. Bunu koyun terazinin gözüne Türkiye onu istemez.” diye cevap vermiştir.[12] Ancak 27 Eylül- 10 Kasım 2020 tarihleri arasında Azerbaycan’ın topraklarını kurtarmak için Ermenistan ile yaptığı savaştan sonra imzalanan ateşkes mutabakatı ile topraklarını işgalden kurtarmıştır.Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Ersin Tatar savaşın ilk gününden başlayarak Azerbaycan’a desteğini ifade etmiştir. Zafer sonrası da Azerbaycan ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti arasında ilişkilerin genişlendiği görülmüştür. 44 günlük savaş sonucu Azerbaycan’ın zaferi Ermenistan devletine ve Ermeni diasporasına vurulmuş çok büyük bir darbe idi. Çünkü, Azerbaycan Ermenistan’dan güçlü olduğunu göstererek işgaldeki topraklarını kurtarmış ve ateşkes antlaşmasında Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile Azerbaycan’ın batı bölgeleri arasında kara ulaşım yolu kurulmasını temin etmiştir.[13] Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev 31 Mart 2021 tarihinde Türk Konseyi Türkistan Gayriresmi Zirve Toplantısı’nda Zengezur üzerinden geçecek ulaşım, iletişim ve altyapı projelerine değinmiş ve bunların Türk Dünyası’nı birleştireceğini söylemiştir.[14] Zengezur yolu SSSCB döneminde Ermenistan SSC’ye verilmiş bununla da Azerbaycan ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasında direkt karayolu kalmamıştır. Lakin Ermenistan tarafının ateşkes ihlalleri yaptığını sıklıkla görüyoruz. Ermenistan Azerbaycan’ı kışkırtarak bir tuzağa çekme siyaseti de güdebilir. Hatırlanacak olursa Ermenistan savaş başladığı dönemden itibaren yalnızca ordu mevzilerini değil sivil halkı da hedef almıştır. Gence ve Berde şehirlerine balistik füze ile vuran Ermenistan ordusu 52 kişinin hayatını kaybetmesine, 208 kişinin ise yaralanmasına sebeb olmuştur. Bu hamleler ile Azerbaycan ordusunu kışkırtmayı hedefleyen Ermenistan Azerbaycan ordusunun Ermenistan sınırları içerisinde bir yere saldırması sonucunda Kölektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nü devreye sokmaya hedefliyordu.
İlaveten, Karabağ Zaferi Güney Kıbrıs Rum Yönetimi için de arzu olunmayan bir durum idi. Çünkü, Karabağ Zaferi sonrası Azerbaycan ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ilişkilerinin daha da güçlenmesi ve Rum ve Ermeni lobisinin birlikte harekete ettiğini de düşünürsek, KKTC’nin Azerbaycan tarafından bağımsız bir devlet olarak tanınması Ermeni ve Rum lobisi için kabus olacaktır. Bu faktörlerdendir ki Azerbaycan-Ermenistan Karabağ savaşı sırasında Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin bir Korgenerali Ermenistan cephesinde idi.[15]
Hatırlanacağı üzere 3 Eylül 2020 tarihinde Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev Yunanistan’ın Bakü Büyükelçisi Nikolaos Piperigos’u kabul ettiği zaman Ermenistan-Yunanistan-Güney Kıbrıs Rum Kesimi arasındaki askeri işbirliğinden rahatsız olduğunu belirtmiş ve Türkiye’nin Azerbaycan için kardeş ülke olduğunu altını çizerek Doğu Akdeniz dahil Türkiye’yi her konuda destekleyeceklerini ifade etmiştir.[16] Burada bir konunun da altını çizmek gerekiyor. Azerbaycan BM nezdindeki daimi temsilcisi Yaşar Aliyev BM Genel Sekreterine 18 Kasım 2020 tarihinde yazdığı mektupta Ermenistan tarafından Dağlık Karabağ’a Irak, Suriye, Lübnan’dan gelen PKK/YPG teröristleri getiren uçakların Yunanistan’a ait olduğu bildirildi. Eylül ve Ekim aylarında Olympus Airways uçakları bu konuda faaliyet göstermiştir.[17] Burada ilişkileri göze aldığımızda Türkiye-Azerbaycan-KKTC ile Yunanistan-Ermenistan-GKRY bloklarının karşı karşıya geldiğini göre biliriz.
Diğer Türk coğrafyaları.
Ermeni diasporası esas olarak Türkiye ve Azerbaycan’ı hedef alsa da, Güney Azerbaycan ve Türkistan coğrafyasında da faaliyet göstererek Türk dünyası işbirliğini önlemeye çalışıyor. Ermenistan ilk olarak Güney Azerbaycan’daki Azerbaycan Türklerinin Azerbaycan devletine olan bağlılıkları ve birleşme arzusu Ermeni diasporasının sözde “Büyük Ermenistan” hayallerine karşı büyük br tehdittir. İlaveten, İran İslam Cumhuriyeti de hem nükleer faaliyetleri yüzünden uğradığı ambargodan kurtulmak için Ermeni diasporasının gücünden istifade etmek istiyor. Ayrıca, İran Türkiye ve Azerbaycan ile Güney Azerbaycan ilişkisi göz önünde bulundurduğunda açıktan Ermenistan’ı açık şekilde desteklemese de, bazı konularda ulusal çıkarlar örtüşüyor.[18]Ancak Ermenistan’ın sözde “Büyük Ermenistan” politikası çerçevesinde PKK terör örgütü ile PJAK terör örgütüne Karabağ topraklarında askeri eğitim vermesi ve Türkiye Cumhuriyeti ile İran İslam Cumhuriyeti’ne karşı kullanıyor.[19]
Ermeni diasporasının hedefinde olan bölgelerden bir de Orta Asya (Türkistan) bölgesindeki Türk devletlerinin tutumu olacaktır. Ermeni diasporası Orta Asya’da güç toplayarak Türk dünyası yakınlaşmasını önlemek için faaliyetlerde bulunuyor. Ayrıca, Rusya Federasyonu’nun Orta Asya bölgesindeki Türk devletleri üzerindeki ağırlığını iyi bilen Ermeni diasporası Rusya Federasyonu üzerinden de uygulamalar yapıyor. Ermenistan Devleti Kolektif Antlaşma Örgütü üyeleri olan Kazakistan ve Kırgızistan ile ilişkilerini güçlendirmeye çalışıyor. Diaspora Özbekistan ve Türkmenistan’da da faaliyetler yürütüyor. Ancak diaspora Karabağ savaşı sırasında Türk Konseyi üye ülkelerinin Azerbaycan’a desteğini engelleyememiş ve savaş başladığında Türk Konseyi Azerbaycan’a desteğini belirterek Ermenistan’ın Azerbaycan’ın işgal ettiği topraklarından çıkması gerektiğini ifade etmiştir.[20] Bunun üzerine Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev Türk Konseyi’ne üye olan devletlere destekleri için teşekkür mektupu göndermiştir.[21] Savaş döneminde Kazakistan da Demiryolları Binasında Ermenistan bayrağının dalgalanması ise Türk dünyası için iç acıtan, Ermenistan tarafı için ise başarılı bir hamle idi. Fakat olay irdelendiğinde Ermenistan’ın Kazakistan Büyükelçisi bu tür işlerde kiralanan demiryolları binasını kiralayarak bir PR çalışması yaptığına şahit oluyoruz.[22] Yani olay Kazakistan devlet yetkilileri tarafından gerçekleştirilmemiştir.Ayrıca Kazakistan 17 Ekim 2020 Kazakistan Demiryolları binasına Azerbaycan bayrağını yansıtarak jest yapmıştır.[23] Ayrıca 19 Ocak 2021 tarihinde Türk Konseyi Genel Sekreteri Bagdad Amreyev Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’i ziyareti sırasında işgalden kurtulan Şuşa’nın 2022 Türk Dünyası Kültür Başkenti olmasını teklif etmiştir.[24] Türk Dünyası’nın böyle yakınlaşması Ermenistan devleti ve Ermeni diasporası için kabus niteğinde değer taşımaktadır.
Sonuç.
Sonuç olarak, son iki asırlık tarihinde başta Türkiye ve Azerbaycan olmak üzere Türk dünyası’nın karşısında duran Ermeni Sorunu hala da devam etmektedir. Ermenistan devlet yöneticilerinin ve Ermeni diasporasının Türk dünyası aleyhine uluslararası arenada yürüttüğü kampanyalar buna sebep olmaktadır. SSCB sonrası Dağlık Karabağ ve etraf 7 rayonu işgal ederek Ermenistan Azerbaycan toprak bütülünğünü çiğnemiş ayrıca terör örgütlerine destek vererek Türkiye Cumhuriyeti’nin toprak bütünlüğüne tehdit oluşturmuştur. 27 Eylül-10 Kasım 2020 tarihlerindeki 44 günlük savaşta kesin olarak Azerbaycan karşısında mağlup olan Ermenistan kışkırtıcı hamleler yapmaya devam etmektedir. Özellikle, Ermeni diasporası Türk düşmanı politikaları esas alarak Sözde “Ermeni soykırımı” iddialarını dünya çerçevesinde tanıtarak Türkiye Cumhuriyeti’nden tazminat ve toprak almak istiyor. Türkiye ve Azerbaycan arasındaki güçlü ilişkinin Türk dünyası çerçevesinde olmasını istemeyen Ermeni diasporası Orta Asya Türk ülkelerinde Azerbaycan ve Türkiye karşıtı faaliyetler yürütüyor. Yapılması gereken olan Türk dünyası birliği şeklinde bu politikalarla mücadele etmektir.
Kaynaklar.
“Aliyev Yunanistan Büyükelçisi'ni kabul etti: Türkler bizim kardeşimiz”, TRT Haber, 03.09.2020, https://www.trthaber.com/haber/dunya/aliyev-yunanistan-buyukelcisini-kabul-etti-turkler-bizim-kardesimiz-513443.html, erişim tarihi: 28.08.2021
“Aliyev'den Türk devletlerine mektup!”, Habertürk, 09.10.2020, https://www.haberturk.com/son-dakika-aliyev-den-turk-devletlerine-mektup-2829873, erişim tarihi: 28.08.2021
“Aliyev: Zengezur, tüm Türk dünyasını birleştirecek”, TRT Haber, 31.03.2021, https://www.trthaber.com/haber/dunya/aliyev-zengezur-tum-turk-dunyasini-birlestirecek-569191.html, erişim tarihi: 28.08.2021
Çolak, Saliha. "Azerbaycan KKTC’yi tanıyamaz çünkü...", Habertürk, 23.07.2011, https://www.haberturk.com/dunya/haber/650735-azerbaycan-kktcyi-taniyamaz-cunku,erişim tarihi: 28.08.2021
“Ermenistan askeri, PKK'lı teröristlerin Dağlık Karabağ'da savaştığını itiraf etti”, TRT Haber, 23.10.2020, https://www.trthaber.com/haber/dunya/ermenistan-askeri-pkkli-teroristlerin-daglik-karabagda-savastigini-itiraf-etti-525481.html, erişim tarihi: 28.08.2021
Hacıoğlu, Nerdun. “Karabağ’ı biz aldık Ağrı’yı size bıraktık”, Hürriyet, 26.07.2021, https://www.hurriyet.com.tr/gundem/karabag-i-biz-aldik-agri-yi-size-biraktik-18338718, erişim tarihi: 28.08.2021
“Kazakistan Demiryolları binasına yansıtılan Ermenistan bayrağının yerini Azerbaycan bayrağı aldı”, Habertürk, 17.10.2020, https://www.haberturk.com/kazakistan-da-ermenistan-bayragi-yansitilan-binada-azerbaycan-bayragi-dalgalanmaya-basladi-2839154, erişim tarihi: 28.08.2021
“Kremlin açıkladı. İşte Karabağ anlaşmasının tam metni”, Yeniçağ, 10.11.2020, https://www.yenicaggazetesi.com.tr/kremlin-acikladi-iste-karabag-anlasmasinin-tam-metni-314499h.htm, erişim tarihi: 28.08.2021
“Öldürülen PKK'lılar Ermenistan komandoları çıktı!”, Yeniçağ, 10.04.2016 https://www.yenicaggazetesi.com.tr/oldurulen-pkklilar-ermenistan-komandolari-cikti-135047h.htm, erişim tarihi: 28.08.2021
“PKK’lıların yanında Güney Kıbrıs Rum Yönetimi Korgenerali var”, Savunma Sanayi Dergilik, 16.10.2020, https://www.savunmasanayiidergilik.com/tr/HaberDergilik/PKK-lilarin-yaninda-Guney-Kibris-Rum-Yonetimi-Korgenerali-var, erişim tarihi: 28.08.2021
Polat, Soner. Türkiye için Jeopolitik Rota. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2019.
Rehimov, Ruslan. “Ermenistan işgalinden kurtarılan Şuşa'nın 2022 Türk Dünyası Kültür Başkenti olması önerildi”, Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/azerbaycan-cephe-hatti/ermenistan-isgalinden-kurtarilan-susanin-2022-turk-dunyasi-kultur-baskenti-olmasi-onerildi/2115400, erişim tarihi: 28.08.2021
Smyth, Sean Patrick. “ASALA-PKK İşbirliği”, 29.05.2017, https://avim.org.tr/tr/Yorum/ASALA-PKK-ISBIRLIGI, erişim tarihi: 28.08.2021
“Suikastlara kurban giden Türk diplomatlar”, TRT Haber, 13.03.2021, https://www.trthaber.com/haber/dunya/suikastlara-kurban-giden-turk-diplomatlar-564152.htm,erişim tarihi: 06.l, erişim tarihi: 28.08.2021
Taşçıoğlu, Ömer Lütfi. Türk-Ermeni İlişkilerinde Tarihi, Siyasi ve Hukuki Gerçekler. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2015.
Taşçıoğlu, Ömer Lütfi. Yabancı Devletlerin Türkiye’yi Parçalama Planları, Ankara: Nobel Yayıncılık, 2020.
“Türk Konseyi Genel Sekreter Beyanı”,Turkkon, 28.09.2020, https://www.turkkon.org/tr/haberler/turk-konseyi-genel-sekreterinin-beyanati_2075, erişim tarihi: 28.08.2021
Zorlu, Kürşad. “Nazarbayev, Karabağ ve Türk Dünyası...”, Habertürk, 04.10.2020, https://www.haberturk.com/yazarlar/prof-dr-kursad-zorlu/2823865-nazarbayev-karabag-ve-turk-dunyasi,erişim tarihi: 28.08.2021
Zorlu, Kürşad. “Ermenistan PKK ile işbirliği yaparken uçaklar da Yunanistan’dan gelmiş!”, Habertürk, 11.12.2020, https://www.haberturk.com/yazarlar/prof-dr-kursad-zorlu/2899435-ermenistan-pkk-ile-isbirligi-yaparken-ucaklar-da-yunanistandan-gelmis, erişim tarihi: 28.08.2021
[1]Soner Polat, Türkiye için Jeopolitik Rota. (İstanbul: Kaynak Yayınları, 2019), 209.
[2] “Suikastlara kurban giden Türk diplomatlar”, TRT Haber, 13.03.2021, https://www.trthaber.com/haber/dunya/suikastlara-kurban-giden-turk-diplomatlar-564152.html,erişim tarihi: 28.08.2021
[3] Ömer Lütfi Taşçıoğlu, Türk-Ermeni İlişkilerinde Tarihi, Siyasi ve Hukuki Gerçekler, (Ankara: Nobel Yayıncılık, 2015), 314.
[4] Ömer Lütfi Taşçıoğlu, Türk-Ermeni İlişkilerinde Tarihi, Siyasi ve Hukuki Gerçekler, 316.
[5] Ömer Lütfi Taşçıoğlu, Yabancı Devletlerin Türkiye’yi Parçalama Planları, (Ankara: Nobel Yayıncılık, 2020), 373.
[6] Ömer Lütfi Taşçıoğlu, Yabancı Devletlerin Türkiye’yi Parçalama Planları,374-375.
[7]ASALA-PKK işbirliği hakkında ayrıca bilgi için bkz: Sean Patrick Smyth, “ASALA-PKK İşbirliği”, 29.05.2017, https://avim.org.tr/tr/Yorum/ASALA-PKK-ISBIRLIGI,erişim tarihi: 28.08.2021
[8] Ömer Lütfi Taşçıoğlu, Türk-Ermeni İlişkilerinde Tarihi, Siyasi ve Hukuki Gerçekler, 317-318.
[9] “Ermenistan askeri, PKK'lı teröristlerin Dağlık Karabağ'da savaştığını itiraf etti”, TRT Haber, 23.10.2020, https://www.trthaber.com/haber/dunya/ermenistan-askeri-pkkli-teroristlerin-daglik-karabagda-savastigini-itiraf-etti-525481.html, erişim tarihi: 28.08.2021
[10] “Öldürülen PKK'lılar Ermenistan komandoları çıktı!”, Yeniçağ, 10.04.2016 https://www.yenicaggazetesi.com.tr/oldurulen-pkklilar-ermenistan-komandolari-cikti-135047h.htm,erişim tarihi: 28.08.2021
[11]Nerdun Hacıoğlu, “Karabağ’ı biz aldık Ağrı’yı size bıraktık”, Hürriyet, 26.07.2021, https://www.hurriyet.com.tr/gundem/karabag-i-biz-aldik-agri-yi-size-biraktik-18338718, erişim tarihi: 28.08.2021
[12]Saliha Çolak, "Azerbaycan KKTC’yi tanıyamaz çünkü...", Habertürk, 23.07.2011, https://www.haberturk.com/dunya/haber/650735-azerbaycan-kktcyi-taniyamaz-cunku, erişim tarihi: 28.08.2021; bu konuda ayrıca bkz: Kürşad Zorlu, Türk Dünyası Güncesi ( İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2020), 66-67.
[13]“Kremlin açıkladı. İşte Karabağ anlaşmasının tam metni”, Yeniçağ, 10.11.2020, https://www.yenicaggazetesi.com.tr/kremlin-acikladi-iste-karabag-anlasmasinin-tam-metni-314499h.htm, erişim tarihi: 28.08.2021
[14] “Aliyev: Zengezur, tüm Türk dünyasını birleştirecek”, TRT Haber, 31.03.2021, https://www.trthaber.com/haber/dunya/aliyev-zengezur-tum-turk-dunyasini-birlestirecek-569191.html, erişim tarihi: 28.08.2021
[15] “PKK’lıların yanında Güney Kıbrıs Rum Yönetimi Korgenerali var”, Savunma Sanayi Dergilik, 16.10.2020, https://www.savunmasanayiidergilik.com/tr/HaberDergilik/PKK-lilarin-yaninda-Guney-Kibris-Rum-Yonetimi-Korgenerali-var, erişim tarihi: 28.08.2021
[16]“Aliyev Yunanistan Büyükelçisi'ni kabul etti: Türkler bizim kardeşimiz”, TRT Haber, 03.09.2020, https://www.trthaber.com/haber/dunya/aliyev-yunanistan-buyukelcisini-kabul-etti-turkler-bizim-kardesimiz-513443.html, erişim tarihi: 28.08.2021
[17]Kürşad Zorlu, “Ermenistan PKK ile işbirliği yaparken uçaklar da Yunanistan’dan gelmiş!”, Habertürk, 11.12.2020, https://www.haberturk.com/yazarlar/prof-dr-kursad-zorlu/2899435-ermenistan-pkk-ile-isbirligi-yaparken-ucaklar-da-yunanistandan-gelmis, erişim tarihi: 28.08.2021
[18] Ömer Lütfi Taşçıoğlu, Yabancı Devletlerin Türkiye’yi Parçalama Planları,356-357
[19] Ömer Lütfi Taşçıoğlu, Türk-Ermeni İlişkilerinde Tarihi, Siyasi ve Hukuki Gerçekler, 321.
[20]“Türk Konseyi Genel Sekreter Beyanı”,Turkkon, 28.09.2020, https://www.turkkon.org/tr/haberler/turk-konseyi-genel-sekreterinin-beyanati_2075,erişim tarihi:28.08.2021
[21] “Aliyev'den Türk devletlerine mektup!”, Habertürk, 09.10.2020, https://www.haberturk.com/son-dakika-aliyev-den-turk-devletlerine-mektup-2829873, erişim tarihi:28.08.2021
[22]Kürşad Zorlu, “Nazarbayev, Karabağ ve Türk Dünyası...”, Habertürk, 04.10.2020, https://www.haberturk.com/yazarlar/prof-dr-kursad-zorlu/2823865-nazarbayev-karabag-ve-turk-dunyasi, erişim tarihi: 28.08.2021
[23] “Kazakistan Demiryolları binasına yansıtılan Ermenistan bayrağının yerini Azerbaycan bayrağı aldı”, Habertürk, 17.10.2020, https://www.haberturk.com/kazakistan-da-ermenistan-bayragi-yansitilan-binada-azerbaycan-bayragi-dalgalanmaya-basladi-2839154, erişim tarihi: 28.08.2021
[24]Ruslan Rehimov, “Ermenistan işgalinden kurtarılan Şuşa'nın 2022 Türk Dünyası Kültür Başkenti olması önerildi”, Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/azerbaycan-cephe-hatti/ermenistan-isgalinden-kurtarilan-susanin-2022-turk-dunyasi-kultur-baskenti-olmasi-onerildi/2115400, erişim tarihi: 28.08.2021
