COVID-19 salgınına karşı uluslararası sistem tarafından koordine edilememiş tepki, küresel tedarik zincirinin kırılganlığını ortaya çıkarırken, ulus-devlet bilincinin ve milli üretimin önemini gözler önüne sermiştir. Salgın nedeniyle ülkelerde oluşan ekonomik resesyon ve bu bağlamda hükümetlerin izlediği otoriterleşme eğilimleri de daha belirgin hale gelmiştir. Dahası mevcut uluslararası sistemin en önemli aktörü hatta oluşturucusu ABD’nin mevcut Başkanı Donald Trump’ın “önce Amerika” politikalarından ve yakın zamanda söylediği ‘’Dünyanın polisi biz değiliz’’1 sözünden de anlaşılacağı üzere ABD içe dönük bir politika izlemek istemektedir. Amerikan seçmenleri Trump ile devam etmeye karar verirse, postpandemi sürecinde oluşacak yeni düzende Birleşik Devletler’in daha pasif bir rol alacağı düşünülebilir. Makale pandemi öncesinde ve sürecinde tek kutuplu düzeni ve postpandemi döneminde dünyanın nasıl şekil alabileceğini değerlendirecektir.
Aslında Trump, mevcut uluslararası sistemdeki Amerikan rolünden şikayetçi olduğunu salgın öncesi yaptığı mitinglerde dile getirmişti. Hatta sadece kendi rollerini değil, müttefiklerinin NATO’daki rollerini ve AB’nin güvenliğinden neden NATO’nun sorumlu olduğunu da sorgulamaktaydı. Pandemi sürecinde ise bu eleştirilerin sadece popülist söylemlerden ibaret olmadığını ABD’nin Dünya Sağlık Örgütü’nden çekilmesiyle görmüş olduk. Mevcut süreçte Trump’ın sıfır izole politika tercihi, Amerika Birleşik Devletleri'nin liberal bir uluslararası düzeni desteklemekten vazgeçtiği fikrini destekler niteliktedir. Dolayısıyla ister istemez Birleşik Devletler tekrar izolasyon politikalarına geri mi dönüyor ya da Amerikalı bazı bürokratların iddia ettiği üzere Başkan Trump Amerikan seçimlerine Rus müdahalesi yüzünden mi bu tür söylemleri dillendiriyor sorularını akıllara getirmektedir. Soğuk Savaş’ın sonrasında ABD tarafından inşa edilen uluslararası sistem ve bu sistemin devam etmesi için sürdürülen stratejilerin akıbeti seçim sonrasında belli olacaktır. Bu durumda Biden’ın seçilmesiyle yeni başkanının uluslararası liberal sistemi tekrar ele almaya çalışacağından ya da tekrar seçilen Donald Trump’ın ABD’yi dünyadan izole etmeye devam edeceğinden söz edilebilir.
Tek kutuplu dünya düzeninin gelişimi ve doğuşuna tarihsel olarak bakacak olursak; Woods sisteminin çöküşü, Batı Almanya ve Japonya ekonomileri ile artan rekabet ve Sovyetler Birliği’nin varlığı, ABD’nin oluşturmak istediği küresel sistem için sorunlar yumağıydı. Ancak 1991'in sonunda SSCB’nin resmen dağılması, Japonya’nın ekonomik durgunluğa uğraması ve Berlin duvarının yıkılmasıyla birleşen Almanya’nın da ekonomik olarak küçülmesi Amerika Birleşik Devletleri’ni küresel lider konumuna getirmiştir. Amerikan hegemonyasının kurulmasında ABD’nin komünizmin bitmesiyle rekabet edebilecek hiçbir büyük küresel ideolojik proje ile karşılaşmaması, Sovyetler Birliği'nin dağılması ile SSCB’nin hegemonyası altındaki devletlerin askeri, ekonomik ve politik desteği sağlama konusunda alternatiflerden yoksunluğu ve liberal değerleri yayan ulus ötesi hareketler etkili olmuştur.
Son yıllarda ve özellikle pandemi döneminde ülkelerin alternatif bulabildiği, toplumsal hareketlerin içerisinde aşırı sağcı eylemliliğin artışı ve uluslararası kurumların varlığının tartışıldığına şahitlik ediyor, Çin Halk Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu gibi büyük güçlerin yükselişine paralel olarak otokratik yönetimlerin hem ülke içinde hem de dışında stratejik avantaj peşinde koşarak ABD liderliğindeki liberal uluslararası sistemle rekabetini izliyoruz. Bu doğrultuda bu iki devlet sadece BM Güvenlik Konseyinde ortak hareket etmekle kalmamakta, ABD'yi ve Batı ülkelerini içine almayan yeni uluslararası kurumlar ve bölgesel forumlar da oluşturmaktadır;
- Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika ile kurulan BRICS grubu2 ve aynı grubun gelişmekte olan ülkelerdeki altyapı projelerinin finansmanı için kurulan Yeni Kalkınma Bankası,
- Güvenlik alanında Şanghay İşbirliği Örgütü,
- Ekonomik alanda Asya Altyapı Yatırım Bankası3 ve Avrasya Ekonomi Birliği.
Kısacası Rusya Federasyonu ve Çin Halk Cumhuriyeti öncülüğünde alternatif arayan bölgesel devletlerin ve dahası otoriter eğilimli ya da o eğilimi taşıma potansiyali olan ülkeleri kabul edecek alternatif uluslararası yapıların yeni dönem için hazır olduğunu söylenebilir.
Pandemi döneminde küresel hareketlerin ne doğrultuda şekillendiğine bakılacak olursa artan ulus-devlet bilincinin de etkisiyle toplumsal hareketlerin aşırı sağ eğilimli hale geldiği görülmektedir. Ayrıca özellikle Avrupa Birliği üye ülkelerinde görülmek üzere aşırı sağcı enternasyonel kolektif siyasi oluşumlar, AB üyesi ülkelerin başta mülteci politikası olmak üzere liberal uluslararası düzenin normlarına ters politikaları Avrupa demokrasilerine dayatmaktadırlar. Bu noktada Avrupa’daki AB karşıtı aşırı sağ partilerin özellikle İtalya, Avusturya ve Macaristan olmak üzere Rusya ile yakın işbirlikleri dikkat çekmektedir. Bu işbirliği, Kırım’ın Rusya Federasyonu tarafından ilhak edilişinde daha fazla gözler önüne serilmiştir. Putin tarafından Rusya’nın dostları diye adlandırılan bu siyasi partiler sadece Kırım’a gitmekle kalmamış, Kırım işgalinden dolayı AB’nin Rusya’ya karşı aldığı ambargo kararlarını da protesto etmişlerdir.4 Hatta İtalya'daki aşırı sağcı Lig Partisi ve Avusturya’nın aşırı sağ partisi FPÖ Kırım'ın Rusya'nın parçası olarak tanınması gerektiği görüşünü dile getirmiş, daha da ileri giderek Putin’in partisi ile işbirliği anlaşmaları imzalamışlardır.5 Ayrıca Avusturya’daki aşırı sağ parti Avusturya Özgürlük Partisi(FPÖ)‘nin hakkında Sırbistan-Rusya siyasi bağlantısı hakkında onlarca iddia bulunmaktadır.6 Fakat hiçbiri İbiza’daki kadar ispatlanamamıştı ya da dikkat çekmemişti.7 İbiza skandalı olarak basına sızan Avusturya Özgürlük Partisi (FPÖ) Genel Başkanı’nın Rus iş insanına Avusturya’nın yüksek tirajlı gazetelerinden birini satın alarak iktidara gelmesini sağlamaları karşılığında ihale vaad etmesine dair videosu bu bağları ispatlar niteliktedir. İbiza skandalı ve işbirliği anlaşmaları, Rusya Federasyonu’nun Avrupa seçimlerine desteklediği partiler aracılığıyla karıştığını ve AB üzerinde nüfuz elde etmeye çalıştığını göstermektedir. Dolayısıyla Avrupa’daki aşırı sağcı zenofobik eylemliliği Rusya’dan bağımsız değerlendirmek hatalı bir yaklaşımdır.
Yukarıda bahsedilen alternatif uluslararası yapılar ve oluşan ulus ötesi aşırı sağcı eylemliliğin yanısıra Amerikan tek kutupluluğunun oluşturulması ve korunmasında önemli bir etken olan Amerikan askeri gücü de caydırıcı özelliğini kaybetmiş durumdadır. Özellikle 1990'larda ve bu yüzyılın ilk yıllarında önemli bir rol oynayan Amerikan askeri gücü, ayrılan bütçe ile ulaştığı teknolojik avantaj ve olası Rus yayılmacılığına karşı oluşturduğu güven hissi ile tek kutupluluğun sonraki on yıl boyunca devam etmesini sağlayan faktörlerden biri olmuştur. Güven bağlamında örnek olarak Balkanlarda ABD’nin insiyatif üslenmesiyle çatışmaların daha fazla büyümeden son bulması ilk akla gelendir. Fakat 11 Eylül Saldırıları sonrası Amerikan dış politikalarının ve ordusunun çatışma sonlandırmadan ziyade sahada çatışan taraflardan biri haline gelmesi sadece ülkenin askeri imajını değil savunduğu değerleri de sorgulatmıştır. Tüm bu olumsuz havaya rağmen, Amerikan askeri gücünün sürmesinde Soğuk Savaş yıllarında kurulan müttefiklikler aracılığıyla elde edilen üslerin ve Rus agresifliğinin karşısında önemli bir güç olarak görülmesinin rolü büyüktür.
Tek kutupluluğun ne kadar sürebileceğine değinecek olursak; arzulanan ve küresel norm olarak ülkelere dayatılan küresel neoliberalizmin sonunun geldiği birçok akademisyen tarafından dillendirilmekte, yeni döneme dair üretimin ve milliyetçiliğin öne çıktığı sosyal bir devlet anlayışının ortaya çıkabileceğine salık verilmektedir. Neoliberal ekonomik düzenin aslında her 10 senede bir çöktüğünü ve bankaların kurtarılarak yola devam edildiğini ve bu döngünün periyodik olarak devam ettiğine dikkatinizi çekmek isterim. Mevcut küresel neoliberal ekonomik düzen, ülkeleri kriz zamanlarında Uluslararası Para Fonuna (IMF) borçlandırarak dolaylı da olsa liberal uluslararası sisteme bağımlı hale getirmektedir. Bu gerçeği gören ve alternatif oluşturmak isteyen bir kaç ülke olsa da, bu ülkelerin arasından bir tek Çin bunu başarabilmiştir. Çin, 2008 mali krizinin ardından alternatif arayışı içinde olan ya da IMF kredilerine erişemeyen ya da bu kredilerin dışında bırakılan ülkeler için önemli bir kredi ve acil durum kaynağı merkezi olmuştur. Çin hükümeti ve bankaları, Afrika ülkelerine 2000-2017 yıllarında yaklaşık 143 milyar dolar kredi vermiş, hatta dünyadaki 150'yi aşkın ülkeye bugüne kadar 1,5 trilyon ABD doları ile kredi vererek Dünya Bankası, IMF ve OECD gibi uluslararası kuruluşların borç verdiği toplam kredi miktarını da geride bırakmıştır.8 Dolayısıyla Çin Halk Cumhuriyeti’nin soyunduğu uluslararası siyasi liderlik rolünü ekonomik açıdan da desteklenir hale getirmeye çalıştığı aşikardır.
Her ne kadar Covid-19 pandemisi ve Trump’ın izolasyon politikası varolmaya devam etse de postpandemi döneminde bir veya birkaç ülkenin uluslararası sistemi biranda domine ederek yeniden oluşturacağına dair fikirlere katılmıyor, tam tersine oluşması ümit edilen daha adil ve çok kutuplu bir düzenin kurulmasının önündeki en büyük engelin başta Çin Halk Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu gibi otoriter ve otoriterleşme eğilimdeki devletlerin farklı ulusal çıkarları olacağını düşünüyorum. Pandemi sürecinde devletlerin ulus-devlet algısının güçlenmesi ve milli üretime yönelmesine dair ortaya çıkan gerçekliğin yanısıra otoriter yapıların içeride ve dışarıda stratejik avantaj sağlamaya yönelik politikalarını da göz ardı etmemek gerekmektedir. Bu doğrultuda varolan liberal uluslararası sistemin, devletlerin otoriterleşmesini engelleyebilecek yegane güç olduğu düşünülebilir. Fakat uluslararası düzeni oluşturan kurum ve kuruluşların epey bir süredir fonksiyonsuzluğu tartışılırken, bu kuruluşların pandemi sürecinde varlıkları da sorgulanır hale gelmiştir. Dolayısıyla belirsizliği çözecek olan sadece Amerikan seçimleri değil, tüm devletlerin pragmatist yaklaşımları ile oluşturacağı alternatif oluşumlar için harcadıkları efor ve bunun karşılığında aldıkları geri dönüş olacaktır.
Kaynak
1 ‘Trump, ABD ordusuna seslendi: Dünyanın polisi değiliz, bütün sorunları çözmek gibi bir görevimiz yok‘, Euronews, 13.06.2020. https://tr.euronews.com/2020/06/13/trump-abd-ordusuna-seslendi-dunyanin-polisi- degiliz
2 BRICS Resmi Bilgi Portalı Web Sitesi, https://infobrics.org/, https://infobrics.org/news/bankbrics/,
3 Asya Altyapı Yatırım Bankası Resmi Web Sitesi, https://www.aiib.org/en/index.html
4 ‘Putins Freunde in Europa’. ZDF. https://webstory.zdf.de/putins-geheimes-netzwerk/putins-freunde-in- europa/
5 ‘FPÖ und Putin-Partei: Kooperationsvertrag unterzeichnet’, Niederösterreichische Nachrichten, 19.12.2016, https://www.noen.at/in-ausland/blaue-freunde-fpoe-und-putin-partei-kooperationsvertrag-unterzeichnet-int-
beziehungen-politische-bewegungen-russland-wien-32628715
‘Putin’s party signs deal with Italy’s far-right Lega Nord’, The Financial Times, 06.03.2017, https://www.ft.com/content/0d33d22c-0280-11e7-ace0-1ce02ef0def9
6 ‘Zeig mir deine Freunde’, Herwig G. Höller, Zeit, 26.02.2018, https://www.zeit.de/2018/09/fpoe-oesterreich-
serbien-russland-beziehungen-wladimir-putin/
‘Wie die FPÖ Russland lieben lernte’, Leila Al-Serori, Oliver Das Gupta, Peter Münch, Frederik Obermaier, Bastian Obermayer, Süddeutsche Zeitung, 20.05.2019, https://www.sueddeutsche.de/politik/fpoe-russland- strache-gudenus-putin-1.4452906
7 ‘Das Strache-Video’, Süddeutsche Zeitung, https://projekte.sueddeutsche.de/artikel/politik/das-strache-
‘Strache’nin ‘İbiza skandalı’.Yardıma karşı ihale teklif etmiş!’, Hürriyet, 18.05.2019, https://www.hurriyet.com.tr/avrupa/strachenin-ibiza-skandali-yardima-karsi-ihale-teklif-etmis-41218049 8 ‘Antikapitalist Çin, IMF'den fazla kredi dağıtmış!’, İlke Haber Ajansı, 20.06.2020, https://ilkha.com/analiz/antikapitalist-cin-imf-den-fazla-kredi-dagitmis-129106
‘Antikapitalist Çin, IMF'den fazla kredi dağıtmış!’, İlke Haber Ajansı, 20.06.2020, https://ilkha.com/analiz/antikapitalist-cin-imf-den-fazla-kredi-dagitmis-129106
Asya Altyapı Yatırım Bankası Resmi Web Sitesi, https://www.aiib.org/en/index.html BRICS Resmi Bilgi Portalı Web Sitesi, https://infobrics.org/
‘Das Strache-Video’, Süddeutsche Zeitung, https://projekte.sueddeutsche.de/artikel/politik/das-strache-video- e335766/
‘FPÖ und Putin-Partei: Kooperationsvertrag unterzeichnet’, Niederösterreichische Nachrichten, 19.12.2016, https://www.noen.at/in-ausland/blaue-freunde-fpoe-und-putin-partei-kooperationsvertrag-unterzeichnet-int- beziehungen-politische-bewegungen-russland-wien-32628715
‘Putins Freunde in Europa’. ZDF. https://webstory.zdf.de/putins-geheimes-netzwerk/putins-freunde-in- europa/
‘Putin’s party signs deal with Italy’s far-right Lega Nord’, The Financial Times, 06.03.2017, https://www.ft.com/content/0d33d22c-0280-11e7-ace0-1ce02ef0def9
‘Strache’nin ‘İbiza skandalı’.Yardıma karşı ihale teklif etmiş!’, Hürriyet, 18.05.2019, https://www.hurriyet.com.tr/avrupa/strachenin-ibiza-skandali-yardima-karsi-ihale-teklif-etmis-41218049
‘Trump, ABD ordusuna seslendi: Dünyanın polisi değiliz, bütün sorunları çözmek gibi bir görevimiz yok‘, Euronews, 13.06.2020. https://tr.euronews.com/2020/06/13/trump-abd-ordusuna-seslendi-dunyanin-polisi- degiliz
‘Zeig mir deine Freunde’, Herwig G. Höller, Zeit, 26.02.2018, https://www.zeit.de/2018/09/fpoe-oesterreich- serbien-russland-beziehungen-wladimir-putin/
‘Wie die FPÖ Russland lieben lernte’, Leila Al-Serori, Oliver Das Gupta, Peter Münch, Frederik Obermaier, Bastian Obermayer, Süddeutsche Zeitung, 20.05.2019, https://www.sueddeutsche.de/politik/fpoe-russland- strache-gudenus-putin-1.4452906
