02 Şubat 2020 tarihinde ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo’nun Kazakistan’a yapmış olduğu resmi ziyaretinde, şu ifadeleri dikkate çekmiştir: “Kazakistan’ın koronavirüs salgınının yayılmasına karşılık aldığı hızlı önlemlerle tedbirler şaşırtıcı. Kazakistan’ın Çin ile sınır uzunluğunun yaklaşık 1.800 kilometre olmasının endişe oluşturması da doğaldır. Bu sorunlarla sadece Kazakistan değil tüm dünya karşı karşıya gelmektedir.”[1]
Başta Kazakistan Cumhuriyeti olarak Orta Asya Türk Cumhuriyetleri korona virüsünün yayılmasına karşı mücadelede kendi aralarında hızlı iletişim kurarak koordineli çalışma yöntemlerini geliştirmiştir. Çin’de bulunmakta olan ülkeler vatandaşlarını tahliye edilmiştir. Tahliye edilenler daha sonra bir süreliğine karantinaya alınarak, sağlık testlerinden geçirilmiştir. Bu arada Kazakistan Cumhuriyeti diğer Orta Asya’daki kardeş ülkelere vatandaşların tahliye etme konusunda maddi desteklerde bulunmuştur. Kırgızistan Cumhurbaşkanı Soronbay Janibekov, Çin’in Vuhan şehrindeki Kırgız vatandaşlarının tahliye edilmesinde yardım ettiği için Kazakistan Cumhurbaşkanı Kassım-Jomart Tokayev’a teşekkür etmiştir.[2]
13 Mart 2020 tarihinde Orta Asya bölgesinde ilk Kazakistan’da COVİD-19 korona virüs vakalarının ortaya çıkması ile birlikte bu durum değişti. Kazakistan Cumhuriyeti Sağlık Bakanı Elcan Birtanov, “üç aydan fazla süredir koronavirüse karşı mücadele ettik. Virüsün yayılmaması için gerekli tüm önlemleri almıştık. Bugün iki vatandaşımızdan koronavirüs testi pozitif çıktı. Bu iki vatandaşımız da Almanya’dan geldiler ve maalesef ikisine de korona virüsü teşhisi konuldu. Almatı kentindeki hastaneye yerleştirildiler.” diyerek ilk vakanın çıktığını açıklamıştı. 15 Mart 2020’de Özbekistan, 18 Mart 2020’de ise Kırgızistan ilk koronavirüs vakalarını duyurdu. Türkmenistan ve Tacikistan’da ise henüz bir resmi olarak açıklanmış bir vaka mevcut değil.
Orta Asya Türk cumhuriyetleri camiler, okullar, toplu araçlar ve toplu alanlarında koronavirüse karşı çeşitli tedbirler alınmıştır. Kazakistan Müftiyat Heyeti, 13 Mart 2020 tarihinde camilerin vatandaşlar için açık kalacağını, fakat insanların dini vecibelerini evlerinde yerine getirmesini öneren bir duyuruda bulunmuştur. 15 Mart 2020 tarihinde Kazakistan Cumhurbaşkanı Kassym-Jomart Tokayev, Kazakistan Cumhuriyetinde olağanüstü hal ilanına ilişkin Başkanlık kararnamesini çıkartmıştır. Kararnamede, “Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından yeni korona virüs Covid-19’un pandemi ilan edilmesiyle ilgili olarak, Kazakistan yasaları doğrultusunda vatandaşların hayatının ve sağlığının korunması amacıyla 16 Mart 2020 saat 08.00 (TSİ 05.00) itibarıyla Kazakistan Cumhuriyeti’nin genelinde 15 Nisan 2020 saat 07.00’ye kadar acil durum düzenine geçilmeli” ifadelerine yer verilmiştir. Okulların 15 Nisan 2020’ye kadar tatil edildiğini duyurulmuştur. Özbekistan’da, toplu cuma namazları yerine insanların evlerinde ibadetlerini yerine getirmeleri kararı alınmıştır.
Kırgızistan, 16 Mart 2020’den itibaren tüm okulların ve üniversitelerin 3 haftalığına tatil edildiğini duyurmuştur. Kırgızistan’da da cuma namazlarının artık topluca kılınmayacağını ve inananların dini ibadetlerini evde yerine getirmeleri gerektiği açıklanmıştır. Ancak Türkmenistan bu uygulamalardan farklı olarak hiçbir okulu veya camiyi kapatmamıştır.
19 Mart ayında Kazakistan'ın Nur-Sultan ve Almatı şehirlerinde, yeni COVİD-19 koronavirüs vakalarının artmasının ardından virüsün diğer şehirlere yayılmasını önlemek amacıyla ilan edilen karantina rejimi yürürlüğe girmiştir. Karantina uygulaması kapsamında şehir sakinlerinin hareketi ve araçların şehre giriş çıkışlarına kısıtlamalar getirilmiştir. Marketler ve eczaneler dışında tüm alışveriş merkezleri ve pazarların faaliyetlerinin askıya alındığı Nur-Sultan ve Almatı'da, devlet ve özel kurumların personelinin % 70'i evden mesai düzenine geçmiştir. Karantina sürecinin sağlanması için şehirlerin girişlerinde oluşturulan güvenlik kontrol noktalarına termal kameralar yerleştirilmiş, asker ve polisler konuşlandırılmıştır. Başkent Nur-Sultan'da alışveriş merkezleri ve sokakların boş kaldığı gözlemlenmiştir. Nur-Sultan Valiliği, vatandaşların şehir içi hareketlerine sınırlama getirilmeyeceğini bildirmiş, özel ihtiyaçlar haricinde evden dışarı çıkılmamasını tavsiye etmiştir. Sanayi ve Altyapı Geliştirme Bakanlığı, karantina nedeniyle 22 Mart'tan itibaren şehirlerarası tüm ulaşım araçlarıyla yolcu taşımacılığının askıya alınacağını duyurmuştur. Transit yolcuların şehirlere girmeden çevre yollardan geçeceği aktarılmıştır. 19 Mart tarihinde Kazakistan'da toplam vaka sayısı 37'ye ulaşmıştı. Hastaların 19'u Almatı Büyükşehrinde, kalanı da Başkent Nur-Sultan'daki hastanelerde tedavi altında tutulmuştur.[3]
Salgının 3 kişide daha tespit edildiği Özbekistan'da vaka sayısı 11'e ulaşmıştı. Özbekistan Dışişleri Bakanlığı, yurt dışındaki vatandaşlarının ülkesine dönmeleri için özel uçak seferlerinin düzenleneceğini açıkladı. Özbekistan, 16 Mart itibarıyla yabancıların ülkeye girişini yasaklamıştı. Kırgızistan'da da yabancıların ülkeye girişleri yasaklanmıştır. Tren seferlerinin geçici olarak durdurulduğu ülkede 10 Nisan'a kadar 50'den fazla kişinin katıldığı düğün ve toplantı benzeri tüm etkinlikler yasaklanmış, gece kulüpleri kapatılmıştır.
Orta Asya Türk cumhuriyetlerinin en önemli bayramı olan Nevruz bayramı etkinlikleri de salgınla mücadele kapsamında yasaklanmıştır. 12 Mart 2020’de Kazakistan, 15 Mart 2020’de Özbekistan Nevruz bayramı etkinliklerini ve diğer tüm toplu etkinlikleri yasakladıklarını duyurmuştur. Özbekistan'da koronavirüs salgını nedeniyle tüm sınırlar ve uluslararası hava yolları da kapatılmıştır. Özbek Başbakan Abdullah Aripov, sınırın kapatılacağını duyurmuştur. Kırgızistan, 9 Mart 2020’de Nevruz etkinliklerini iptal ettiğini duyurmuştur. 17 Mart 2020’de ise 50 kişiden fazla kişinin toplandığı etkinlikler yine Kırgızistan hükümeti tarafından yasaklanmıştır.
Koronavirüs vakası görülmeyen Tacikistan ise Nevruz etkinliklerinde bir yasaklamaya henüz gitmemiştir. Türkmenistan yönetimi ise koronavirüs kelimesini yasaklamıştır. Nevruz ve diğer etkinliklerde de bir plan değişikliği gözlemlenmemiştir.
Türkmenistan Cumhuriyeti uluslararası tüm uçuşları ülkenin doğusundaki Lebap Havalimanı’na yönlendirmiş ve burada karantina merkezi kurulmuştur. Tacikistan, başta 35 ülkeye uçuş yasağı uygulasa da bu yasağın kapsamı daha sonra 5 ülkeye (Çin, İran, Afganistan, İtalya, Güney Kore) düşürülmüştür. Özbekistan ve Kazakistan, ilk korona virüs vakaları sonrasında tüm sınırlarını kapatmıştı. Kırgızistan da 17 Mart 2020’de tüm yabancıların ülkeye girişini kapattığını açıklamıştır.[4]
18 Mart tarihinde Kazakistan ve Özbekistan Cumhurbaşkanları korona virüs pandemi yayılmasını görüşmüş ve salgınla mücadele için bilgi alışverişinde bulunmuşlardır. Kazakistan Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı, korona virüs salgınına karşı mücadele kapsamında sağlık bakanlığının yeni duyurularından vatandaşların anında haberdar olması için yeni bir web sayfası hizmete sunulmuştur. Bu web sayfası, Kazakistan’ın hangi illerinin karantina durumunda olduğu, hangi il ve ilçe de kaç vaka bulunduğu, kaç kişinin yoğun bakımda tedavi gördüğü ve kaç kişinin tahliye edildiği gibi bilgileri halkına açık ve net bir şekilde sunmaktadır.[5]
Kazakistan Cumhuriyeti’nin Kurucu Cumhurbaşkanı Elbaşı Nursultan Nazarbayev, 20 Mart tarihinde Kazak ulusuna yaptığı seslenişinde, “Kazakistan Cumhuriyeti’nde COVİD-19 korona virüs salgına karşı mücadelede tüm önlemlerin uygulanmakta olup, daha önce benzeri görülmemiş önlemlere ilişkin devlet tarafından acil kararlar alınmaktadır. Bu salgın tehlikesini halk olarak beraber atlatacağız. Hükümetin aldığı kararlara sorumlu bir yaklaşım sergilemenizi ve toplumun beraberliğini göstererek tam destek vermenizi tavsiye ediyorum. Biz bu zor günlere boynumuzu eğmeyeceğiz. Tüm zorlukları hep birlikte ve güvenle aşacağız”. İfadelerini kullanmıştır. Elbaşı Nazarbayev’in liderliğinde, “Biz Beraberiz” ulusal fonu kurulmuştur. Hâlihazırda fonda toplam 41 milyondan dolardan fazla para bulunmaktadır.
24 Mart ayında Kazakistan Cumhuriyeti Tarım, Ticaret ve Entegrasyon Bakanlığı; un, buğday, şeker, patates, havuç, sarımsak, pancar, lahana ve ayçiçeği yağı ihracatını 15 Nisan'a kadar yasaklamıştır.[6] 31 Mart’ta Kazakistan Cumhurbaşkanı Başkan Kassym-Jomart Tokayev ulusa seslenişinde, “Yanlış bilgi paylaşanlar ve vatandaşların paniklemesine neden olan kişiler yasa gereği cezalandırılacaktır. Bu küresel salgınla mücadele etmek için güçlü olduğumuzu göstermeliyiz. Bu nedenle, hepimiz birlikte hareket ederek beraber olmalıyız ve bir olarak salgınla savaşmalıyız" dedi.
Kazakistan Sağlık Bakanlığı, Koronavirüs salgını ile ilgili son dakika bilgilerini paylaşmıştır. 1 Nisan’da yayınlanan Günlük Koronavirüs tablosuna göre toplam vaka sayısı 443’e, hayatını kaybedenlerin sayısı ise 3’e yükselmiştir. Tedavi edilerek sağlığına kavuşanların sayısı ise 27 yükselmiştir.[7] Kırgızistan’da toplam vaka sayısı 116 olmuş, henüz hayatını kaybeden birisi olmamıştır. Tedavi edilerek sağlığına kavuşanların sayısı 3’e yükselmiştir. Özbekistan’da toplam vaka sayısı 190 olup, hayatını kaybedenlerin sayısı 2 kişidir. Tedavi edilerek sağlığına kavuşanların sayısı 25’e yükselmiştir. Dünya geneldeki vaka sayılarıyla karşılaştırılınca Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin salgına karşı ciddi seviyede önlemler aldığı görülmektedir.
[1] https://aikyn.kz/qazaqstannyng-koronavirws-qaterine-zhyldam-zhawap-berwi-tangghaldyrady-pompeo/
[2] https://pdf.egemen.kz/pdfs/2020/02/04.02.2020.pdf
[3] https://tr.sputniknews.com/asya/202003191041637661-kazakistanda-kovid-19-nedeniyle-karantina-uygulamasi-basladi/
[4] https://qha.com.tr/haberler/orta-asya-ulkelerinin-koronaviruse-karsi-aldiklari-onlemler/174501/
[6] https://zhasalash.kz/article/7987-qazaqstan-un-kartop-qantty-shetelge-shygharugha-tyyym-saldy
[7] https://www.coronavirus2020.kz/kz
