Tovuz’un stratejik önemi nedir? Niye özellikle Tovuz tercih edildi?Azerbaycan- Ermenistan arasındaki ilişkiler, hem tarihsel hem dejeo-stratejik boyutuyla Türkiye’nin haricinde sürdürülmesi pek mümkün değildir. Tarihi niçin okuyoruz? Tarih hiçbir şeyi unutmayan çok iyi bir öğretmendir. Nadir Şah’ın imha edilmesinden sonra Azerbaycan’da ortaya çıkan Hanlıklar Dönemi’nde, hanlıklar kendi aralarında siyasî ihtilaflara düşünce parça parça Rus nüfuzuna altına girmeye başlamışlardı. İran, bölgedeki tüm kontrolünü yitirmemek için Rusya ile yaptığı savaşlarda mağlup olunca, önce Gülistan Antlaşması (1813), ardından da Türkmençay Anlaşmasını (1828) imzalar. İran, Türkmençay Anlaşmasıyla Revan ve Nahçıvan’ın da Rusya’nın kontrolüne geçmesini kabul eder ve bu fiili durum Osmanlı Devleti’ne de Edirne Anlaşmasıyla (1829) onaylatılmış olur. Türkmençay Anlaşması sonuçları itibariyle bugün de güncelliğini korumaktadır. Yapılan bu anlaşmanın stratejik önemi ise, Azerbaycan Türkleri ikiye böler, bu anlaşmanın yarattığı sorun günümüzde de güncelliğini korumaktadır. Bir diğer önemli sorun da, Ruslar, anlaşmaya dayanarak, Revan başta olmak üzere bölgeye, İran’da, Osmanlı Devleti’nde ve kendi topraklarında yaşayan Ermenileri göç ettirmesi olmuştur. Bölgede çoğunlukta bulunan Türkler planlı olarak yapılan bu göçler politikası sonucu nüfus olarak azınlığa düşmüştür. Sonucunda Ermenistan’ın alt yapısı hazırlanmıştır. Özellikle Zengezur’un Ermenilere bırakılması, Rusya’nın küçük bir toprak parçasını kullanarak attığı büyük bir stratejik adımdır. Zengezur bölgesi, 40-45 kilometre eninde olup Azerbaycan ile Nahçivan’ı birbirinden ayıran önemli stratejik konumdaki bir koridordur. Böylelikle Zengezur’un bir set gibi Nahçivan ile Azerbaycan’ın arasına çekilmesiyle beraber Türk dünyasının coğrafi iletişimini planlı olarak koparma politikasıdır. Böylece, önce kuzey-güney olarak Azerbaycan coğrafyası bölmüş ve daha sonra en önemlisi de Anadolu Türkü ile Türkistan Türkü arasındaki coğrafi iletişimi koparmıştır. Coğrafi açıdan Türk Dünyasının entegrasyonunun işlem görmesini durdurmuştur.
Günümüzde Ermenistan’ın, Azerbaycan’la sınırdaki Tovuz şehrine saldırı düzenleyerek Türkiye ve Azerbaycan’ın bölgeden geçen ortak enerji ve ulaştırma projelerini hedef almayı amaçladığı görülmektedir. Azerbaycan-Ermenistan arasında 1991-1993 yıllar arasında Ermenilerin Dağlık Karabağ ve etrafındaki 7 ili işgal etmesinin ardından 1994 yılında yapılan ateşkes anlaşmasının bugüne çok sayıda ihlal edilmektedir.Önceki yıllarda işgal altındaki Karabağ ile diğer illerdeki cephe hattında yaşanan çatışmalar, bu kez Azerbaycan toprağı olan Tovuz iline sıçradı.
12 Temmuz’da Ermenistan ordusu, sınırın Tovuz bölgesindeki Azerbaycan mevzilerine top atışları da gerçekleştirerek, ani saldırıda bulundu. Söz konusu saldırı, Azerbaycan ordusunca püskürtüldü fakat Ermeni güçler sonraki günlerde de girişimlerini sürdürdü.Çatışmalarda şehitler veren Azerbaycan ordusu, Ermenistan güçlerine geçit vermedi.Çatışmada, Azerbaycan ordusundan 1'i üsteğmen 4 asker hayatını kaybetmiş, 4 asker yaralanmıştı. Sonraki günlerde de devam eden çatışmalarda, Azerbaycan ordusundan 1'i tümgeneral olmak üzere 8 asker şehit olmuştu.
Azerbaycan toplumunda, Ermenistan’ın cephe hattı yerine neden sınırdaki bölgeleri hedef aldığı gündem konusu olmaktadır. Ermenistan’da yaşanan siyasi ve ekonomik krizi, yapay gerilimler oluşturarak geri plana atma isteği, saldırılarının arkasında yatan gerçeklerden biri olarak görülmemektedir.Ülkenin batısındaki Tovuz ili, Azerbaycan ve Türkiye’nin ortaklaşa gerçekleştirdiği ulaştırma ve enerji hatlarının güzergâhında bulunduğu için stratejik öneme sahiptir.
Ermenistan’ın bazı stratejik konumları ele geçirerek ulaştırma ve enerji hatlarını kontrol etme isteği, Tovuz’a yapılan saldırının nedenlerinden biri bilinmektedir. Tabii ki bu stratejik bölgeleri ele geçirmede Ermenistan tek başına hareket etmesi imkânsızdır. Arkasına Rusya ve Fransa’yı almaktadır.Rus ekonomisinin gücü Rus doğalgazı ve petrol ihracatına dayanır. Enerji ihracatı azalırsa Rusya’nın ekonomik gücü de dengeli olarak küçülecektir. Bakü-Tiflis-Ceyhan ve TANAP enerji projelerinin işlem görmesi ve Rus doğalgaz ve petrolüne rakip ve alternatif olması Rusya’nın aleyhinedir. Bakü-Tiflis-Kars demir yolu hattı, Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattı ve TANAP’ın başlangıcı olan Güney Kafkasya doğal gaz boru hattı, Tovuz bulunduğu bölgeden geçmektedir. Azerbaycan’ı Gürcistan üzerinden Türkiye’ye ulaştıran tek kara yolu da bu rotada bu güzergâhta bulunmaktadır.
Hâlihazırda soykırım iddialarının Avrupa’daki merkezine dönüşen ve bu konuyu her zaman gündemde taze tutan Fransa’nın, Tovuz’a yapılan bu saldırıda büyük olasılıkla çatışmayı körükleyici bir etkisi vardır. Libya krizinde Halife Hafter’i açık bir şekilde destekleyen Fransa ve Rusya’nın, Türkiye’nin Libya’daki politikasına karşı gösterdikleri hareket de aşikârdır. Geçtiğimiz 26 Haziran’daPutin ile Macron Libya, Suriye ve Ukrayna meselelerini görüşmüştü. Bununla beraber Ermenilerin işgalci saldırılarına karşılık olarak tepki vermeyen bir uluslararası kuruluşlar ve uluslararası insan hakları örgütlerisivil insanlara yapılan saldırılara hiçbir tepki vermemektedir.
Kaynak:
Okan Yeşilot,“Türkmençay Antlaşması Ve Sonuçları” A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 36 Erzurum 2008.
https://www.cnnturk.com/dunya/putin-fransa-cumhurbaskani-macron-ile-gorustu
https://www.milligazete.com.tr/makale/5030008/mustafa-kaya/ermenistan-kimlere-vekalet-ediyor
