Ayrılıkçı Elikram Hümbetov, 1993 yılındaki politik istikrarsızlık zamanında ve Dağlık Karabağ Savaşı sırasında, güneydoğu Azerbaycan'da ilan edilen Taliş-Mugan Özerk Cumhuriyeti'nin lideriydi. Bu sözde Özerk Cumhuriyet 1993 Haziran-Ağustos arasında Azerbaycan'ın en güneydoğusunda, ülkenin yedi idari bölümünü kapsamaktaydı. Özerk cumhuriyetin illeri şunlardır; başkent olarak ön görülen Lenkeran, Lenkeran Rayonu, Lerik, Astara, Masallı, Yardımlı ve Bilesuvar.
Fakat Talış azınlığı, o bölgenin nüfusunun çok küçük bir bölümünü oluşturur. Nitekim Azerbaycan’ın 1989 genel sayımında, ülke çapında 21 bin Talış'tan bahsedildi.
Öte yandan bu sözde Özerk cumhuriyet, Rusya'nın gizli desteği ile politik kargaşalar sırasında Azerbaycan'da ilan edilmiştir.
Haziran 1993'te Azerbaycan Cumhurbaşkanı Ebulfez Elçibey'e karşı Albay Suret Hüseynov önderliğinde askeri bir isyan patlak vermiştir. Albay Elikram Hümbetov, yakın ortağı Hüseynov ve Talış radikalları, Azerbaycan'ın güneyinde iktidarı ele geçirip Lenkeran'da yeni cumhuriyet ilan ettiler. Fakat o sırada Haydar Aliyev Azerbaycan'da iktidara yükselerek aynı zamanda Talış-Mugan Özerk Cumhuriyeti önemli bir kamu desteğini alamayınca bastırıldı.[1]
1995'te Hümbetov Azerbaycan mahkemesi tarafından vatan hainliği suçlamasıyla idam cezasına çarptırılarak daha sonrasında bu ömür boyu hapis cezasına çevrildi.
2004 senesinde Hümbetov başkan İlham Aliyev tarafından affedilip Azerbaycan vatandaşlığından çıkarılarak ailesinin yaşadığı Hollanda'ya gönderildi.
Ancak dikkat edilmesi gereken nokta, İran'ın bu aşırılıkçı ve ayrılıkçı gruba perde arkasındaki desteğidir. Halbuki 1979'dan bugüne, İran İslam Cumhuriyeti kendisini her zaman Şiiliğin destekçisi ve Hamaney'i dünya Şiilerinin lideri olarak adlandırmaktadır. Ayrıca unutulmaması gereken bir nokta, Azerbaycan Türkleri Şii ve Talışların Sünni olmasıdır. Ancak İran'ın Şii liderliği iddiasına rağmen, İran'ın Azerbaycan'daki bu etnik azınlığa açık ve örtülü desteğini hala görüyoruz.[2]
İran medyası zaman zaman müdahaleci politikalarını bu bölgeye sahte bir Talışıstan veya Kuzey İran başlığı diyerek ortaya koymaktadır.[3]
Öte yandan İran, Astara, Haştper, Anzeli şehirlerini Erdebil eyaleti ve Güney Azerbaycan’dan ayırarak ve bu şehirleri Gileklere ilhak ederek, uzun vadeli hedefler için bölgenin Türk yapısını değiştirmeye çalışmaktadır.
Görüldüğü gibi İran, Nardaran'daki radikal Şii grubu ve Azerbaycan'ın güneydoğusundaki Talış azınlığını harekete geçirerek ülke istikrarını bozmaya çalışmaktadır. Fakat bu iki grup ülkelerine sadık olsalar da, İran bazılarını finansal ve istihbarat beslenme ile kullanabildi.
Bu bağlamda, Azerbaycan'daki Talış azınlığı için iki radyo kanalı; biri İran'dan, diğeri ise işgal altındaki Şuşa kentinden kurulmuştur.[4]
Bölgesel aktörlerin, güçlü bir küresel cephenin oluşmasına yol açabilecek Türk hükümetlerinin birlik ve beraberliğinden korkması, sabotajlara yol açmıştır.
Hizbullah'ın ilk Genel Sekreteri Şeyh Subhi Tufeyli'nin sözleri, bu gerçeğin bir başka kanıtı olarak kabul edilebilir. Tufeyli, “İran Dışişleri Bakanına Bakü meselesini sordum, şöyle dedi: Biz Türkiye'nin, Türk devletleri ile bağını kesmek istiyoruz. Türkiye'nin önünde koridor olması için Ermeniler ile birlikteyiz" dedi.
Beklentilere aykırı olsa da ancak Ruslardan sonra İran da, Azerbaycan Türkleri ile Türkiye arasında insani bir bariyer oluşturmaya çalıştığı görünmektedir.
[1] https://web.archive.org/web/20070930184901/http://jamestown.org/edm/article.php?article_id=2369811
[2] Örnek: https://www.entekhab.ir/002Qfx
[3] https://www.tabnak.ir/fa/news/148693
[4] http://www.robertmarkarian.com/fa/index.php/news/item/428-
[i] Elikram Hümmatov veya Ali Ekrem Hemmatzadeh (aynı zamanda Alikram Gummatov olarak da okunur, d. 1948) Taliş kökenli, kurduğu çok kısa süreli Taliş-Mugan Özerk Cumhuriyeti'nin 1993'te iki ay başkanı idi ve Azerbaycan'da vatan haini idi.
